4گوشه مغز: روانشناسی اشکال هندسی چیست؟

انتخاب شکل مناسب برای طراحی پوستر، جلد کتاب، صفحات وب و حتی تابلوی موجود در سطح شهر، همواره از دغدغه طراحان بوده است. طراحان علاوه بر مباحث زیبایی شناسی، باید به تاثیری که هرکدام از شکل ها بر مخاطب می گذارند نیز آگاه باشند؛ در غیر این صورت مخاطب از لحاظ احساسی با محصول درگیر نمی شود. روانشناسی اشکال هندسی، یکی از مباحثی است که می تواند به طراحان گرافیک و طراحان تجربه کاربری کمک کند تا طراحی موثرتری داشته باشند. در این نوشتار به کند و کاو روانشناسی اشکال هندسی پرداخته و به انواع مثال های آن اشاره کرده ام؛ پس در این مطلب با مانگ همراه باشید.

روانشناسی اشکال هندسی چیست؟

روانشناسی اشکال هندسی (psychology of shapes) شاخه ای از علم است که به بررسی چگونگی تأثیر اشکال بر انسان می پردازد. هر کدام از اشکال؛ احساسات، ایده ها و تجربیات متفاوتی را در مخاطبین بر می انگیزانند.

فرم ها از اجزای اصلی طراحی گرافیک هستند. با انتخاب اشکالی که باعث ایجاد احساسات مناسب در مخاطبین می شوند، می توان طرحی تاثیرگذار ایجاد کرد. طراحان می توانند از این روانشناسی اشکال هندسی برای انتقال احساسات مختلف به بیننده استفاده کنند. اگرچه ممکن است که مخاطب بلافاصله متوجه این روانشناسی اشکال هندسی نشود، اما پس از دیدن آن ها، احساس و رفتار متفاوتی خواهد داشت. طراحان گرافیک می توانند از این روانشناسی اشکال هندسی برای پیشبرد اهداف و انتقال پیامی که می خواهند، استفاده کنند. درک مناسب از انواع این روانشناسی اشکال هندسی می تواند طراح را به سمت تولید یک محصول کاربر ـ‌ پسند (user-friendly) راهنمایی کند.

سه طبقه بندی عمده برای اشکال نام برده وجود دارد: 1) هندسی؛ 2) طبیعی؛ 3) انتزاعی.

هر شکل معنای منحصر به فردی دارد و تأثیر متفاوتی بر تفکر بیننده می گذارد. این فرایند به عنوان روانشناسی اشکال هندسی شناخته می شود و تصادفی نیست. از سال ها پیش، متخصصان درباره روانشناسی اشکال هندسی و تاثیر آن بر احساسات و رفتار مخاطب تحقیق کرده اند.

اشکال هندسی در روانشناسی اشکال هندسی

اشکال هندسی شامل «خطوط صاف یا منحنی»، «دایره»، «بیضی»، «مثلث» و یا «چند ضلعی ها» هستند. در ادامه هر کدام را به طور جداگانه توضیح خواهم داد.

خطوط صاف و منحنی

خطوط صاف و منحنی، پایه اصلی طراحی لوگو، پوستر و سایت ها هستند. به طور کلی مخاطبین خطوط منحنی را به خطوط صاف ترجیح می دهند. این مورد به علت فیزیولوژی سیستم عصبی بینایی است. از خطوط منحنی می توان برای القای احساس سرگرمی و بازیگوشی استفاده کرد.

خطوط شکسته با زوایای تند، فورا توجه مخاطبین شما را به خود جلب می کند. خطوط و زوایای تیز نشان دهنده جدیت هستند؛ در حالی که منحنی ها نشان دهنده نرمی (softness) هستند. بر اساس مطالعات، خطوط زاویه دار ممکن است باعث شوند افراد احساس خطر کند. خطوط شکسته، زوایای تیز آمیگدال، بخشی از مغز که مسئول پردازش ترس است، را تحریک می کنند.

مربع و مستطیل در روانشناسی اشکال هندسی

مربع و مثلث از اشکال پرکاربرد هندسی در طراحی سایت، پوستر و بروشور ها هستند. در مبحث روانشناسی اشکال هندسی مربع و مستطیل به ثبات و پایایی اشاره دارند. از این روانشناسی اشکال هندسی برای زمینه متن یا قاب استفاده می شود. این روانشناسی اشکال هندسی احساس امنیت، اطمینان و استحکام را در مخاطب ایجاد می کنند. آن نظم ریاضی که زوایای این روانشناسی اشکال هندسی القا می کنند، باعث ایجاد احساس ثبات و پایایی حس می شود.

علاوه بر این، می توان از این اشکال برای جداسازی اجزای مختلف موجود در یک عکس یا پوستر نیز استفاده کرد. اگر ترکیب طراحی شده توسط شما کمی نامرتب به نظر می رسد، می توانید با اضافه کردن مربع یا مستطیل به آن نظم ببخشید.

زوایای عمود مربع و مستطیل، می توانند نمادی از مردانگی باشد. با این حال، غیر انعطاف پذیری آن را می توان منفی تفسیر کرد. این روانشناسی اشکال هندسی می توانند مانع ارتباط عاطفی با مخاطب شوند.

مربع و مستطیل، به علت القای احساس سکون و پایداری خود، تمایل به جلب توجه ندارند و ممکن است در طراحی گرافیک آسیب رسان باشند. برای مواجه با این مشکل چه باید کرد؟ می توان از رنگ آمیزی و یا عوض کردن جهت این اشکال برای جلب توجه بیشترشان استفاده کرد.

از نظر شخصیتی، مربع ها می توانند هم قابل اطمینان بودن و هم سخت گیری را نشان دهند. در شکل زیر، از مربع برای سر «گورو» جهت القای احساس اطمینان، و همچنین برای بدن فرد کارتونی به منظور القای احساس محکم بودن و ثبات استفاده شده است.

مثلث در روانشناسی اشکال هندسی

برخلاف مربع و مستطیل که سکون و آرامش را القا می کنند، مثلث پویایی و ماجراجویی را در معرض نمایش قرار می دهد. جهت مثلث در طراحی می تواند معناهای متفاوتی را ایجاد کند؛ برای مثال، در صورتی که جهت مثلث به سمت بالا باشد، احساس موفقیت و قدرت را به خواننده می دهد. سازه هایی مانند اهرام مصر و زیگورات ها را تصور کنید. شکل مثلثی این سازه ها و جهتشان به نوعی است که انگار به سمت خدایان می روند.

معمولا در تصاویر انگیزشی فردی را نوک قله و یا در حال صعود مشاهده می کنید؛ احساس موفقیتی که کوه به مثابه یک مثلث در فرد ایجاد می کند، می تواند علت مناسبی برای استفاده از اینگونه تصاویر باشد.

اما در صورتی که جهت مثلث به سمت پایین باشد، ناپایداری و پیچیدگی و خطر را انتقال می دهد. در این پوستر از مثلث و خطوط شکسته بسیاری، برای ایجاد پویایی در تصویر و نشان دادن پیشبینی ناپذیری استفاده شده است.

عکاسان از مثلث برای تنظیم کادر خود استفاده می کنند. به بیانی دیگر، از قانون مثلث طلایی برای چیدمان عناصر برای یک تصویر هماهنگ و متقارن استفاده می شود. طبق قانون مثلث طلایی، یک قاب، با کشیدن یک خط مورب وسپس دو خط عمود و قطع کننده از گوشه قاب به خط مورب، ترسیم می شود. در این حالت چهار مثلث ایجاد می شود. برای پیروی از این قانون ترکیب، سوژه مورد نظر باید روی دو نقطه تقاطع یا روی این سه خط و یا داخل این مثلث ها قرار گیرد.

بهترین نمونه استفاده از روانشناسی اشکال هندسی مثلث در طراحی لوگو، لوگوی شرکت کاترپیلار (Caterpillar) است. کاترپیلا شرکتی است که به دلیل تولید تجهیزات معدنی و ساختمانی خود شهرت جهانی دارد. این شرکت با استفاده هوشمندانه مثلث در لوگوی خود صعود و استحکام را در بیننده ایجاد می کند.

دایره و بیضی در روانشناسی اشکال هندسی

انعطاف پذیری و سیالی، از ویژگی بارز این روانشناسی اشکال هندسی هستند. این شکل بیانگر اتحاد و زندگی است و می تواند نشانگر ابدیت باشد. به همین علت است که این روانشناسی اشکال هندسی را در چرخه طبیعت به وفور می توان یافت. شکل های گرد، مانند: دایره و بیضی می توانند احساسات تعلق یا امنیت را برانگیزانند. دایره ها همچنین می توانند نشان دهنده عشق، رفاقت، زنانگی و تولد دوباره باشند.

احساسات افراد نسبت به روانشناسی اشکال هندسی دایره ای و بیضی، مثبت است. مخاطب ناهشیارانه اجتماع، دوستی و عشق را با اشکال دایره ای در طراحی مرتبط می داند؛ برای مثال، در لوگوهای زیر از دایره و خطوط منحنی برای ایجاد احساس دوستی وگرمی استفاده شده است.

دایره ها برای نگاه مخاطب خوشایند هستند. این روانشناسی اشکال هندسی هیچ برجستگی یا لبه ای تیز در اطرافشان ندارند و همین مورد باعث می شود که مخاطب احساس جوانی، شادی و بی خیالی کند. دایره کاربردهای زیادی در عکاسی دارد: هنگامی که در یک الگو یا شکل دیگری قرار داده می شود، به دلیل ویژگی های آرام بخشی که دارد، در عکس احساس هم افزایی ایجاد می کند. هم افزایی (Synergy) به این موضوع اشاره دارد که یک کل، از تک تک اجزای تشکیل دهنده آن با ارزش تر است. زمانی که در یک عکس یا پوستر از خطوط زیادی استفاده می شود، طراح با وارد کردن یک دایره در صفحه به متعادل تر شدن آن کمک می کند.

از دایره برای کادربندی یک تصویر به روشی طبیعی تر استفاده کنید. در صورتی که دایره را به عنوان کادر یک سوژه استفاده کنید، چشم به شکل طبیعی به سمت نقطه مورد نظر سوق داده می شود.

چند ضلعی ها در روانشناسی اشکال هندسی

این اشکال عمدتا نظم و سازماندهی را تداعی می کنند. پیچیدگی موجود در اشکال چندضلعی، متبادرکننده آینده نگری نیز هستند. به همین علت در طراحی پوستر های مربوط به فیلم ها و سریال های علمی-تخیلی از این اشکال استفاده می شود.

شکل های طبیعی در روانشناسی اشکال هندسی

اشکال طبیعی آن دسته از اشکالی هستند که به پدیده های موجود در طبیعت شباهت دارند؛ مانند: گل، ستاره، برگ، پروانه و یا حتی قطره جوهر. این اشکال نامنظم یا نامتقارن هستند و اغلب؛ دلپذیری، هماهنگی و دوست داشتنی بودن را نشان می دهند. وبسایت ها و پوسترهایی که بر فضای باز یا محیط اطراف تأکید دارند، می توانند از اشکال ارگانیک استفاده کنند. اشکال طبیعی اغلب احساس شکوفایی و هماهنگی با محیط اطراف را القا می کنند.

علاوه بر روانشناسی اشکال هندسی مطرح شده، ممکن است طراحان از نمادها و یا اشکال دیگری در فرایند تولید محصول خود استفاده کنند.

مارپیچ ها در روانشناسی اشکال هندسی

مارپیچ ها چشم ها را به سمت مرکز عکس هدایت می کند و احساس هیپنوتیزم را در فرد ایجاد می کند. مارپیچ ها نماد خوبی برای نشان دادن زندگی هستند. با توجه به پیکربندی مارپیچ ها، ریاضی دانان، دانشمندان و هنرمندان نیز به این شکل علاقه مند شده اند. در واقع، نسبت مارپیچ طلایی (معروف به نسبت فیبوناچی) از زمان رنسانس توسط هنرمندان و حتی عکاسان برای ایجاد یک ترکیب مناسب استفاده شده است.

با این حال، شکل های مارپیچی یک جنبه شوم نیز دارند. گاهی اوقات، نگاه کردن از پایین به آن ها، احساس ترس و خطر را به مخاطب القا می کند. علاوه بر این، می تواند نشاندهنده حالتی رازگونه باشد، به خصوص اگر نتوانیم آنچه را که در قسمت میانی آن قرار دارد مشاهده کنیم. هنگامی که این شکل حرکت می کند، می تواند باعث سرگیجه شود. این شکل در سینما بسیار موثر است. برخی از فیلم ها از آن به عنوان وسیله ای برای ایجاد عدم تعادل استفاده می کنند.

انتزاعی در روانشناسی اشکال هندسی

این اشکال، اشکال واقعی نیستند. آن ها از اشکال طبیعی مشتق شده اند. اشکال انتزاعی معمولاً قالب های سبک شده یا ساده شده یا ترکیبی از اشکال دیگر هستند؛ برای مثال، قرار دادن شکل “V” به عنوان یک پرنده. این اشکال معمولاً بر نمادگرایی تکیه می کنند. معنای اشکال انتزاعی بسته به شکل و زمینه ای خاص، می تواند بسیار متفاوت باشد. به عنوان مثال، در برخی فرهنگ ها صلیب می تواند بیانگر چهار فصل باشد و در برخی دیگر به طور نمادین به مصلوب شدن حضرت عیسی اشاره داشته باشد.

ستاره ها در روانشناسی اشکال هندسی

علاوه بر اشکال بالا، ستاره ها را می توان نماد یا یک شکل انتزاعی نیز در نظر گرفت؛ ستاره ها در برخی از علائم مذهبی استفاده می شوند و معانی متفاوتی دارند. چشمان ما همیشه قبل از هر شکل دیگری، به سمت یک ستاره (به خصوص اگر زرد یا طلایی باشد) کشیده می شود. ستاره ها اشکال بسیار خوبی برای قاب بندی قیمت های فروش، اطلاعات ویژه در مورد یک محصول یا تبلیغات، تخفیف یا جایزه هستند. در واقع می توانیم از ستاره ها در اطراف اعداد یا قیمت ها استفاده کنیم.

برخی از اشکال انتزاعی مانند لوگوی شرکت اپل شهرت جهانی دارند؛ در حالی که اشکال انتزاعی به کار رفته در لوگوی استارتاپ ها نیاز به توضیح دارند. فهم این اشکال در نگاه اول شاید دشوار به نظر برسد.  گاهی برای طراحی یک لوگو یا پوستر انتزاعی، اشکال باهم ترکیب می شوند. برای رمزگشایی این تصاویر می توان دو نظریه روانشناسی که در ادامه به آن اشاره می کنم را سر لوحه کار خود قرار داد.

فلش ها در روانشناسی اشکال هندسی

فلش های پررنگ و محکم نسبت به فلش های نازک یا توخالی قدرت بیشتری را منتقل می کنند. فلش های متحدالمرکز، به شکل مثلث یا دایره، می توانند برای نمایش چرخه ها و فرایندها استفاده شوند؛ برای مثال، نماد بین المللی بازیافت مثلثی است که از فلش های جهت دار تشکیل شده است. بزرگترین هدف فلش، انتقال جهت است. استفاده از فلش ها می تواند به مخاطب شما کمک کند چشمشان در مسیر درستی حرکت کند.

ادارک اشکال در روانشناسی اشکال هندسی

نظریه پردازش بالا به پایین

ما از تجربیات گذشته یا دانش ذخیره شده خود برای استنتاج در مورد آنچه می بینیم استفاده می کنیم.

نظریه پردازش از پایین به بالا

آنچه ما حس می کنیم همان چیزی است که درک می کنیم. دانش ذخیره شده قبلی در هنگام ادراک استفاده نمی شود.

به عنوان مثال، اگر از نظریه پردازش از بالا به پایین پیروی کنیم، یک مثلث روی مربع می تواند به عنوان یک فلش یا یک موشک دیده شود؛ در حالی که اگر از نظریه پردازش از پایین به بالا پیروی کنیم، سعی خواهیم کرد معنای مربع و مثلث را به خودی خود درک کنیم.

قوانین گشتالت نقش موثری در طراحی مناسب و ارتباط با مخاطب دارد. این نظریه بیان می کند که کل بیشتر از جزء است و مغز ما تمایل به درک کل دارد. برای مثال هنگام دیدن شکل زیر، ما در ذهنمان لکه های سیاه و سفید را با خطوطی به یکدیگر متصل کرده و آن ها را به شکل یک پاندا درک می کنیم.

ضلع هشتم یک هشت ضلعی در روانشناسی اشکال هندسی

اشکال هندسی در طراحی گرافیک یک ابزار ارتباطی به حساب می آیند. برای یک طراحی متقاعد کننده (persuasive )، طراحان گرافیک باید درک درستی از کاربرد این اشکال داشته باشند. اشکال طبیعی اغلب با منحصر به فرد بودن، ارگانیک بودن، تعادل و طراوت مرتبط هستند. در جدول زیر می توانید خلاصه مطالب ارائه شده را مشاهده کنید.