«تو واقعاً بیش فعالی داری، تست دادی؟» اگر روزی دوستتان چنین سوالی از شما بپرسد، چه واکنشی خواهید داشت؟ با اطمینان خاطر از اینکه بیش فعالی برای کوچکترهاست، فرضیه را رد می‌کنید یا با یک شک بالغانه به آن فکر خواهید کرد؟ شاید هم فکر کنید این هم یک برچسب فانتزی دیگر است، در این‌صورت نوشتار نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی به ما کمک خواهد کرد.
برخی اختلالات عصبی‌ـ‌تحولی تا پایان عمر باقی می‌مانند، هرچند که نشانه‌هایشان به‌تدریج تغییر کند. نقص توجه و بیش فعالی، یکی از همین اختلالات است. در نوشتار نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی قصد دارم درمورد تعریف این اصطلاح روانشناختی، مغز افراد دارای این اختلال و تاثیرنشانه های این اختلال در زندگی روزمره افراد بزرگسال صحبت کنم.
بخش های نوشتار
منظور از نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی چیست؟
در مرحلۀ اول باید در این مورد صحبت کنیم که نقص توجه و بیش فعالی چیست. شاید برایتان سوال پیش آمده باشد که چرا اغلب در منابع روانشناسی بین نقص توجه و بیش فعالی به جای خط تیره یا و، علامت خط مورب (/) می‌آید!
اختلالات عصبی‌ـ‌تحولی از دوران تحولی کودک (اغلب قبل از پیش‌دبستانی) آغاز شده و با آسیب در عملکردهای شخصی، اجتماعی، تحصیلی و شغلی همراه است. در واقع منظور از «عصبی» در اینجا، تأثیر نقص توجه و بیش فعالی بر کارکرد «مغز» از زمان شکل‌گیری آن در جنینی تا رشدش در نوزادی و کودکی، می‌باشد. پس نمی‌توان به سادگی اظهارنظر کرد که رفتارهای پدر و مادر، «علت» نقص توجه و بیش فعالی هستند یا کودک به صورت «عمدی» توجه نکرده یا قشقرق به پا می‌کند.
اما در مورد علامتِ «/» باید بگویم، نقص توجه/ بیش فعالی به سه شکل دیده می‌شود: 1) صرفاً نقص توجه؛ 2) صرفاً بیش فعالی؛ 3) و ترکیبی از نقص توجه و بیش فعالی. از کودکی تا بزرگسالی، هر سه شکل آن در افراد مختلف دیده می‌شود؛ اما در بزرگسالی، مدل ترکیبی را بیشتر و مدل صرفاً بیش فعالی را کمتر مشاهده می‌کنیم.
این تفاوت به این معنا نیست که بیش فعالی در بزرگسالان کاهش می‌یابد؛ بلکه به شکل درونی‌سازی‌شده‌تری ادامه دارد و به جای آنکه فعالیت زیاد و پرجنب‌و‌جوشی در رفتار را به دنبال داشته باشد، پریشانی و پراکندگی در تفکر و سطح ذهنی را شاهد هستیم.
همینطور ممکن است بیش فعالی بزرگسالان با سازوکارهای جبرانی، مانند: وسواس یا نشانگان اضطرابی پوشانده شود. تصور کنید، بزرگسالی، در محل کارش غرق در افکار بازی مافیایی باشد که دیشب انجام داده و به همین خاطر گزارش ویرایش‌شده‌اش را به جای دوبار، پنج‌بار ارزیابی می‌کند. این چک کردن وسواس‌گونه، راهی برای پوشاندن فعالیت ذهنی بیش از حد اوست.
نقص توجه
بهتر است قبل از اینکه خیلی وارد دسته‌بندی‌ها یا تفاوت‌ها شویم، تعریف واژه‌های نقص توجه و بیش فعالی را بدانیم. وقتی می‌گوییم نقص توجه (Attention-Deficit)، منظورمان بروز نشانه‌های زیر است که به صورت شش ماه مداوم ادامه داشته و در کارکردهای تحصیلی، شغلی و اجتماعی افراد تاثیر گذاشته باشند:
- توجه نکردن به جزئیات تکالیف درسی و شغلی؛
- دشواری در حفظ توجه در فعالیت‌های طولانی که نیاز به تمرکز دارند، مانند: گوش دادن به یک سخنرانی دوونیم ساعته، روخوانی از متن سه صفحه‌ای درس ادبیات یا دنبال کردن گفت‌وگوهای دوستانه؛
- وقتی به نظر می‌رسد که فرد گویی به طرف مقابل گوش نمی‌دهد و حواسش جای دیگری است؛
- شروع تکالیف درسی یا امور شغلی، اما ناتوانی در به پایان رساندن آنها در موعد مقرر و نصفه‌ونیمه رها کردنشان؛
- برخورد با مشکل در سازماندهی امور. مثلا فرد به دشواری بتواند میز کار یا اتاقش را مرتب نگه دارد و آنها همواره آشفته، نامنظم و شلخته به نظر می‌رسند. فرد در واقع مدیریت زمانی مناسبی نیز ندارد؛
- دوری از فعالیت‌هایی که به تلاش مداوم ذهنی نیاز دارند. مانند: پر کردن فرم‌های طولانی یا خواندن مقالات چند صفحه‌ای.
- گم کردن وسایل یا مواجهه با فراموشی در رابطه با آنها. مثلا، برای مدرسه، جامدادی برنمی دارد یا برای بیرون رفتن، بارها فراموش می‌کند عینکش را بردارد؛
- حواس‌پرتی با محرک‌های غیرمرتبط ـ‌به‌راحتی. مانند: کودکی که پرندۀ بیرون پنجره توجهش را بیشتر از درس جلب می‌کند! یا بزرگسالی که گفتیم در فکر بازی مافیا بود!
- فراموش‌کاری در کارهای روزمره. مانند: بزرگسالی که هر بار فراموش می‌کند کودکش را از مدرسه برگرداند و مدیر به او تلفن می‌کند یا دانش‌آموزی که یادش می‌رود تکالیفش را انجام دهد.
بیش فعالی
در مورد مؤلفۀ بیش فعالی (Hyperactivity)، نشانه‌هایی برای شناسایی وجود دارند که لازم است حداقل شش ماه با فرد همراه باشند. در کنار مؤلفۀ بیش فعالی، یک کلیدواژه دیگر هم داریم که به آن تکانشگری (impulsivity) می‌گویند. در نوشتار نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی با مثال‌های پیش رو، بهتر متوجه بیش فعالی یا تکانشگری خواهید شد:
- فردی که مدام روی صندلی وول می‌خورد و آرام‌وقرار ندارد؛
- در موقعیت‌هایی که انتظار می‌رود، بنشیند، اغلب صندلی خود را ترک می‌کند. مثلا، در کلاس درس، محل کار یا نوبت دکتر؛
- اغلب در موقعیت‌هایی که مناسب به نظر نمی‌رسند، می‌دود یا از درودیوار بالا می‌رود؛
- نمی‌تواند ساکت تماشا یا بازی کند؛
- مثل یک موتور همیشه‌فعال، در تکاپو و جنبش است. مثلا، نمی‌تواند زمان طولانی را به آرام بودن بگذراند و در این شرایط احساس ناراحتی می‌کند؛
- اغلب بیش از اندازه صحبت می‌کند؛
- بدون نوبت و قبل از شنیدن کامل سوال، پاسخ می‌دهد و نمی‌تواند منتظر بماند؛
- منتظر ماندن برای دیگران یا در صف نانوایی، برایش دشوار است؛
- وسط گفت‌وگو، بازی یا فعالیت دیگران می‌پرد و مزاحمت ایجاد می‌کند یا بدون اجازه از لوازم دیگران استفاده می‌کند.
چرا باید از نشانه‌های نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی خبردار باشیم؟
حواسمان باشد دانستن این نشانه‌ها برای آگاهی‌بخشی درمورد تفاوت‌های رفتاری خودتان یا افراد دوروبَرتان است؛ گرنه با صِرف چند نشانه، هیچ‌گاه نمی‌توان تشخیص قطعی نقص توجه و بیش فعالی را برای خود یا دیگری تجویز کرد.
اگر شما این نشانه‌ها را در خود می‌بینید، بهتر است در اولین فرصت با یک روانشناس مشورت کنید. مصاحبه با روانشناس در کنار آزمون‌های دقیق طراحی‌شده، تشخیص مناسب را به شما به دنبال خواهد داشت.
اگر هم این نشانه‌ها را در افراد دیگری می‌بینید، امیدوارم نام این اختلال را مانند یک ناسزا (!) به ایشان گوشزد نکنید. همانطور که دیدید این نشانه‌ها حقیقتاً در زندگی روزمرۀ افراد، مشکل ایجاد می‌کنند؛ شناسایی اختلال و استفاده از راهبردهای درمانی می‌تواند به زندگی بهتر فرد و اطرافیانش منجر شود؛ پس با ذهنی باز و لحنی همدل با دیگران گفت‌وگو کنید 🙂
از طرفی، شیوع نقص توجه و بیش فعالی در کودکان سنین مدرسه حدود 5 تا 8 درصد و در بزرگسالان، چیزی حدود 2 تا 4 درصد ذکر شده است. همینطور 60 تا 85 درصد افرادی که از کودکی تشخیص این اختلال را دریافت می‌کنند، علائم مربوطه را تا نوجوانی و 60 درصدشان نیز تا بزرگسالی، نشان می‌دهند. با این اوصاف، بخش قابل اهمیتی از افراد جامعۀ کنونی ما، احتیاج به همدلی و آگاهی شما در این زمینه دارند.
کارکرد مغز افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی
قبل از اینکه از نحوۀ کارکرد مغز افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی برایتان بگویم، مایلم بحث تنوع عصبی (Neurodiversity) را پیش بکشم تا با نگاهی نو به ماجرای اختلالات، از آنها مطلع شوید.
تنوع عصبی
تاکنون سعی کرده‌اید که به اختلالاتی مانند نقص توجه و بیش فعالی یا اوتیسم، به چشم «تفاوت» و نه «اختلال» نگاه کنید؟ آیا می‌توانید این تفاوت در سطح ذهن و عمل را بپذیرید؟ امیدوارم در ادامه نوشتار نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی با انعطاف ذهنی کمی بیشتری، مرا همراهی کنید.
اولین‌بار در سال 1997، جامعه‌شناسی به نام جودی سینگر (Judy Singer) که خود با اوتیسم دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد، اصطلاح تنوع عصبی را مطرح کرد؛ هدفش آگاهی‌بخشی عمومی درمورد حقوق افراد مبتلا به اوتیسم بود. هرچند در ادامه، این اصطلاح برای سایر اختلالات، مانند نقص توجه و بیش فعالی نیز استفاده شد.
منظور از تنوع عصبی، وجود آدم‌ها با کارکردهای مغزی متفاوت است؛ تفاوتی که در کوچک‌ترین رفتارهای زندگی روزمره نیز تاثیر گذاشته و برداشت‌های مختلف افراد را از یک ماجرای یکسان نتیجه می‌شود. همانطور که در تحسین افراد تیزهوش، خلاق یا هنرمند می‌گوییم: «از نقطه نظر متفاوتی نگاه می‌کنند»، شاید بتوانیم بگوییم که یک فرد مبتلا به اوتیسم هم دنیا را طور دیگری تماشا می‌کند. پیشنهاد می‌کنم نگاهی به معرفی کتاب دلیل پریدنم از نائوکی هیگاشیدا بیندازید.
حالا که اطلاع کوتاهی از سیم‌کشی‌های متفاوت مغزی از دیدگاه تنوع عصبی دریافت کرده‌اید، به تشریح کارکرد مغزی افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی می‌پردازم.
در مغز افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی چه می گذرد؟
مغز افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی، برخلاف افراد دیگر، دارای سطوح کمتری از یک انتقال‌دهندۀ عصبی به نام نوراِپی‌نفرین (Norepinephrine) است. این انتقال‌دهنده در تمرکز و بازداری رفتاری نقش ایفا می‌کند.
همچنین آزاد شدن زیاد یکی دیگر از انتقال‌دهنده‌های عصبی با نام دوپامین (هورمون شادی و پاداش) در مغز افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی، سبب می‌شود خیلی سریع و با اشتیاق، تکالیف مختلفی را آغاز کنند، اما کمبود توجه و تمرکز در آنها، باعث توقف فعالیت‌ها و نیمه‌کاره رها کردنشان می‌شود.
در میان بخش‌های مغزی نیز، در این افراد، قشر پیشانی (Frontal Cortex) که با توجه، کارکرد اجرایی و سازماندهی امور در ارتباط است، آهسته‌تر از دیگران رشد می‌کند.
همینطور بخش‌های: سیستم کناری (Limbic System) ـ‌که با تنظیم هیجانات و توجه سرو‌کار دارد، بخش عقده‌های قاعده‌ای (Basal Ganglia) ـ‌که در عدم توجه و تکانشگری، نقش ایفا می‌کنند‌ـ و سیستم شبکه‌ای فعال (Reticular Activating System) ـ‌که می‌تواند در عدم توجه، تکانشگری و یا بیش فعالی دخیل باشد، در وضعیت فعلی نقص توجه و بیش فعالی نقش دارند و سیم‌کشی متفاوتی از مغز افراد عادی به وجود می‌آورند.
همچنین مطالعه‌ای بر روی افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی در سال 2017، نشان می‌دهد که تفاوت‌هایی در اندازۀ رشدیافتگی آمیگدال (Amygdala) و هیپوکامپ (Hippocampus) مغز دیده شده که با انگیزه، حافظه و تنظیم هیجانی در ارتباط است.
پژوهشی دیگر اظهار می‌کند که بخش قشر حرکتی، تنها قسمتی از مغز افراد دارای نقص توجه و بیش فعالی است که سریع‌تر از سایر قسمت‌ها رشد می‌یابد و این مورد می‌تواند با بیش فعالی یا تکانشگری مشاهده‌شده از ایشان، همسو باشد.
نقص توجه و بیش فعالی در زندگی روزمره
همانطور که گفتیم نقص توجه و بیش فعالی می‌تواند بر مهارت‌هایی مانند: توجه، تمرکز حواس، حافظه، تکانشگری، بازداری رفتاری، مدیریت زمان، تغییر وظایف، انگیزه و تصمیم‌گیری افراد تاثیرگذار باشد.
علاوه بر کارکرد اجرایی، بدتنظیمی هیجانی (Emotional Deregulation) نیز در این افراد گزارش می‌شود. منظور از بدتنظیمی هیجانی، واکنش‌های نامتناسب فرد با تجربۀ هیجاناتی چون: خشم، ناامیدی یا شرم است. تصور کنید رئیسی که از ترافیک صبحگاهی عصبانی است و خشمش را با دیدن سرد شدن چای، روی کارمند شرکت خالی می‌کند.
همراهی سایر مشکلات روانشناختی مانند: اختلالات خلقی (افسردگی تک‌قطبی یا دوقطبی)، اختلالات اضطرابی و اختلالات شخصیت با نقص توجه و بیش فعالی، تشخیص و شناسایی مسئله را دشوار می‌کند.
برای درک بهتر کارکرد روزمرۀ نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی، توجه شما را به ویدئویی از یک سخنرانی تدتاک جلب می‌کنم. روایتگر ویدئو، خود از مبتلایان به نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی می‌باشد.
آگاهی بخشی عمومی یا برچسب زنی فانتزی؟!
در پایان نوشتار حاضر می‌خواهم به نکتۀ جالب توجهی اشاره کنم. اخیرا آنقدر #بیش‌فعالی را در اینستاگرام می‌بینم که تعجب می‌کنم! برخی اصطلاحات، مخصوصاً اصطلاحات روانشناختی، گاهی به‌عنوان مد روز (!) شناخته شده و محتواهای زیادی در قالب عکس، متن یا ویدئو در رابطه با آنها از افراد عادی جامعه (و نه کارشناس)، پخش می‌شود، و اتفاقاً به خاطر حضور پررنگشان در زندگی روزمره، به‌سرعت دست‌به‌دست و به قولی Viral می‌شوند. آگاهی‌بخشی عمومی در مورد تفاوت‌های رفتاری افراد مختلف کمک‌کننده است؛ اما حواسمان باشد محتواهای تخصصی را از چه کسی و با کدام منبع، پیگیری می‌کنیم. از شما عزیزانی که برای پیگیری مطالب روانشناختی به مانگ و نوشتار نقص توجه و بیش فعالی در بزرگسالی سر می‌زنید، متشکرم.
