مراحل رشد شناختی پیاژه، نظریۀ مشهوری است که توسط روانشناس سوئیسی، ژان پیاژه ارائه شده است که بر رشد شناختی و درک کودکان تمرکز دارد. ژان پیاژه زندگی خود را وقف مطالعۀ رشد فکری کودکان کرد و نقش قابل توجهی در زمینۀ پژوهشی روانشناسی رشد ایفا کرد. نظریۀ مراحل رشد شناختی پیاژه، درک ما را از نحوۀ یادگیری و تفکر کودکان متحول کرده و امروزه نیز تفکرات او در این زمینه همچنان تأثیرگذار است.
در ادامۀ این نوشتار به بررسی مراحل رشد شناختی پیاژه همراه با مثال میپردازیم.
بخش های نوشتار
مرحله حسی حرکتی (از تولد تا ۲ سالگی)
![مرحله حسی حرکتی از مراحل رشد شناختی پیاژه](https://manag.ir/wp-content/uploads/2024/04/Sensorimotor-Stage.jpeg)
مرحلۀ اولیه در مراحل رشد شناختی پیاژه است که از بدو تولد تا تقریباً 2 سالگی را شامل میشود. در این مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه، نوزادان جهان را عمدتاً از طریق حواس و اعمال حرکتی خود، کشف و درک میکنند. ویژگیهای کلیدی و نقاط عطف مرحله حسی حرکتی عبارتاند از:
رفلکسها و واکنش های دایرهای اولیه (0-4 ماه)
نوزادان رشد شناختی خود را با تکیه بر رفلکسهای ذاتی مانند مکیدن و گرفتن، جهت تعامل با محیط خود آغاز میکنند. آنها واکنشهای دایرهای اولیه نیز از خود نشان میدهند: اعمال تکراری که در اطراف بدن خودشان متمرکز شده است؛ مانند مکیدن انگشتان خود برای اهداف خودتسکیندهنده.
واکنشهای دایرهای ثانویه (4-8 ماه)
نوزادان کسب آگاهی بیشتر از محیط اطراف خود را آغاز کرده و همچنین شروع میکنند به تکرار اعمالی که نتایج جالب یا لذتبخشی به همراه دارند. آنها ممکن است یک جغجغه را تکان دهند تا صدا تولید شود یا به طور مکرر یک اسباب بازی را برای مشاهدۀ نتیجه رها کنند.
ثبات شئ (8-12 ماه)
نقطۀ عطف اصلی در مرحله حسی حرکتی از مراحل رشد شناختی پیاژه، توسعۀ پایداری و ثبات جسم است. نوزادان شروع به درک این موضوع میکنند که اشیاء حتی زمانی که در دیدشان نیستند نیز همچنان وجود دارند. آنها این درک را با جستجوی فعال برای اشیایی که از دید پنهان هستند، مانند بازیابی یک اسباببازی پنهان شده در زیر پتو، نشان میدهند.
واکنشهای دایرهای سوم (12-18 ماه)
در طول این مرحلۀ فرعی از مراحل رشد شناختی پیاژه، نوزادان کنجکاوتر میشوند و اقدامات مختلفی را برای کشف تأثیراتی که ایجاد میکنند، انجام میدهند. آنها ممکن است عمداً یک اسباببازی را از ارتفاعات مختلف رها کنند تا ببینند چگونه سقوط میکند یا روشهای مختلف ضربه زدن به اشیاء را برای ایجاد صداهای مختلف بررسی کنند.
بازنمایی ذهنی (18-24 ماه)
در اواخر مرحله حسی حرکتی، نوزادان توانایی بازنمایی ذهنی اشیاء و رویدادها را پیدا میکنند. آنها میتوانند از نمادهایی مانند کلمات یا تصاویر ذهنی، برای نشان دادن اشیاء یا اعمالی استفاده کنند که از نظر فیزیکی وجود ندارند.
مثال مرحله حسی حرکتی
یک نوزاد 6 ماهه به نام نگار را در نظر بگیرید. در این مرحله، نگار درگیر واکنشهای دایرهای اولیه، مانند مکیدن انگشت شستش برای کسب آرامش خود میشود. او همچنین از تکان دادن جغجغه لذت میبرد و صدای تولید شده را مشاهده میکند. با نزدیک شدن به 8 ماهگی، نگار، شروع به توسعۀ مرحلۀ پایداری اشیاء میکند. هنگامی که اسباببازی مورد علاقۀ او با پتو پوشانده میشود، او به طور فعال آن را جستوجو کرده و پتو را بلند میکند تا اسباببازی را پیدا کند. این نشان میدهد که او درک میکند که اسباببازی حتی زمانی که قابل مشاهده نیست، هنوز وجود دارد.
مرحله پیش عملیاتی (2 تا 7 سال)
مرحله پیش عملیاتی، دومین مرحله در نظریه مراحل رشد شناختی پیاژه است که در سنین 2 تا 7 سالگی اتفاق میافتد. در این مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه، کودکان توانایی استفاده از نمادها، مانند کلمات و تصاویر را برای نمایش اشیاء و رویدادها به دست میآورند. با این حال، تفکر آنها خودمحور باقی میماند، به این معنی که برای درک دیدگاههای دیگران تلاش میکنند؛ در ادامه این ویژگی را بیشتر شرح دادهایم. ویژگیهای کلیدی و نقاط عطف مرحله پیش عملیاتی عبارتند از:
تفکر نمادین
کودکان در مرحله پیش عملیاتی، ظرفیت بازنمایی نمادین را در خود پرورش میدهند. آنها میتوانند از کلمات، حرکات و تصاویر ذهنی برای نمایش اشیاء و ایدهها استفاده کنند. مهارتهای زبانی در این مرحله به سرعت رشد میکند و کودکان را قادر میسازد تا با هم ارتباط برقرار کنند و افکار و نیازهای خود را به طور مؤثرتری بیان کنند.
خود محوری
خود محوری، ویژگی بارز مرحله پیش عملیاتی است. کودکان برای درک اینکه دیگران ممکن است افکار، عقاید یا دیدگاههای متفاوتی نسبت به خودشان داشته باشند تلاش میکنند. آنها اغلب در گرفتن دیدگاه دیگران مشکل دارند و ممکن است بر این باور باشند که همه همان طور که آنها میبینند، فکر میکنند و احساس میکنند.
جاندارپنداری
کودکان در این مرحله تمایل به نشان دادن تفکر جاندارپنداری (آنیمیستی) دارند و ویژگیهای واقعی را به اشیاء بیجان یا پدیدههای طبیعی نسبت میدهند. آنها ممکن است باور کنند که خرس عروسکی آنها احساساتی دارد یا اینکه خورشید لبخند میزند زیرا یک روز آفتابی است.
تمرکز
این ویژگی به تمایل کودکان در مرحله پیش عملیاتی به تمرکز تنها بر یک جنبه از یک موقعیت یا شئ و در عین حال نادیده گرفتن سایرین، اشاره دارد. آنها ممکن است روی ظاهر یک شئ متمرکز شوند و تغییرات کمیت یا سایر ابعاد مرتبط را نادیده بگیرند.
نگهداری ذهنی
کودکان در این مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه، با مفهوم نگهداری ذهنی، یعنی درک این موضوع که برخی از خواص یک شئ علیرغم تغییرات ظاهری ثابت میمانند، دست و پنجه نرم میکنند. به عنوان مثال، هنگامی که دو لیوان یکسان حاوی مقدار برابر مایع ارائه میشود، ممکن است کودکان به اشتباه فکر کنند که یک لیوان اگر بلندتر به نظر برسد یا شکل متفاوتی داشته باشد، حتماً آب بیشتری در خود نگه میدارد.
مثال مرحله پیش عملیاتی
کودک 4 سالهای به نام امید را در مرحله پیش عملیاتی تصور کنید. امید عاشق بازی با ماشینهای اسباببازیاش است و داستانها و سناریوهای مفصلی با آنها میسازد. او از ماشینهای خود به عنوان نماد برای نمایش موقعیتهای واقعی استفاده میکند و درگیر بازیهای تخیلی میشود. با این حال، زمانی که امید با یک دوست بازی میکند، اغلب در به اشتراک گذاشتن اسباببازیهای خود و در نظر گرفتن دیدگاه دوستش با مشکل مواجه میشود. او ممکن است باور کند که دوستش همان ماشین اسباببازی را میخواهد که او میخواهد؛ زیرا نمیداند دوستش ممکن است ترجیحات متفاوتی داشته باشد.
مرحله عملیات عینی (7 تا 11 سال)
مرحله عملیات عینی، سومین مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه است که در سنین 7 تا 11 سالگی رخ میدهد. در این مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه، کودکان تفکر منطقی را توسعه میدهند و میتوانند رویدادها و مفاهیم عینی را درک کنند. آنها توانایی انجام عملیات ذهنی را به دست میآورند: اعمال ذهنیای که از قوانین منطقی پیروی میکند. ویژگیها و نقاط عطف اصلی مرحله عملیات عینی عبارتاند از:
نگهداری ذهنی
یکی از دستاوردهای قابل توجه در مرحله عملیات عینی، تسلط بر نگهداری ذهنی است. اکنون کودکان میدانند که برخی از ویژگیهای یک جسم، مانند کمیت، جرم و حجم، علیرغم تغییرات ظاهری، ثابت میمانند. به عنوان مثال، آنها میتوانند تشخیص دهند که ریختن مایع از یک لیوان پهن به یک لیوان بلند و باریک، مقدار مایع را تغییر نمیدهد.
برگشت پذیری
کودکان در مرحله عملیات عینی، مفهوم برگشت پذیری را توسعه میدهند؛ این درک که اعمال را میتوان برای بازگرداندن حالت اولیه لغو یا معکوس کرد. آنها میتوانند به صورت ذهنی یک سری از مراحل را معکوس کنند و درک کنند که این فرایند میتواند لغو شود تا به نقطه شروع بازگردد.
تمرکز
تمرکز شامل توانایی در نظر گرفتن چندین جنبه از یک موقعیت به طور همزمان و تمرکز بر بیش از یک بعد در یک زمان است. کودکان کمتر متمرکز میشوند و میتوانند دیدگاهها یا ابعاد متعددی را هنگام حل مشکلات یا درک موقعیتها در نظر بگیرند.
سری
سری (Seriation) اشاره دارد به توانایی چیدمان اشیاء یا اقلام به ترتیب منطقی، بر اساس معیاری خاص مانند اندازه، وزن یا طول. بچهها میتوانند اشیاء را از کوچکترین تا بزرگترین مرتب کنند یا یک سری چوب بر اساس طول بچینند.
تفکر منطقی
در مرحله عملیات عینی از مراحل رشد شناختی پیاژه، تفکر کودکان منطقیتر میشود و کمتر تحت تأثیر ظواهر ادراکی یا سوگیریهای شخصی قرار میگیرد. آنها میتوانند روابط علت و معلولی را درک کنند، استنتاجهای منطقی انجام دهند و با استفاده از استدلال سیستماتیک، به حل مسائل بپردازند.
مثال مرحله عملیات عینی
یک کودک 9 ساله به نام ایلیا را در مرحله عملیات عینی در نظر بگیرید. ایلیا از بازی با بلوکهای ساختمانی و ساخت سازههای مختلف لذت میبرد. ایلیا با چیدمان مداد رنگی خود به ترتیب رنگ، توانایی مرتب کردن اشیا را نشان میدهد. هنگامی که یک سری اعداد به او داده می شود، به طور منطقی میتواند بر اساس الگو، عدد گمشده را استنباط کند.
مرحله عملیات انتزاعی یا صوری (11 سال به بعد)
مرحله عملیات انتزاعی یا صوری، چهارمین و آخرین مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه است که معمولاً از حدود 11 سالگی به بعد رخ میدهد. در این مرحله، افراد توانایی تفکر انتزاعی و فرضی را فراتر از تجارب عینی و فوری در خود ایجاد میکنند. آنها میتوانند در استدلال قیاسی شرکت کنند، فرضیههایی را ایجاد کنند و احتمالات متعدد را در نظر بگیرند. ویژگیها و نقاط عطف اصلی مرحله عملیاتی رسمی عبارتاند از:
تفکر انتزاعی
نوجوانان و بزرگسالان در مرحله عملیات انتزاعی یا صوری میتوانند به طور انتزاعی فکر کنند و مفاهیمی را درک کنند که مستقیماً با تجربیات ملموس مرتبط نیستند. آنها میتوانند سناریوهای فرضی را در نظر بگیرند، در تفکر فلسفی شرکت کنند و ایدهها و نظریههای پیچیده را درک کنند.
استدلال فرضی و قیاسی
افراد در این مرحله از مراحل رشد شناختی پیاژه، میتوانند در استدلال فرضی شرکت کنند، که شامل بررسی و ارزیابی راهحلها یا نتایج ممکن، بدون تکیه بر تجربیات واقعی است. آنها میتوانند از استدلال قیاسی، برای نتیجه گیری منطقی از اصول یا مقدمات کلی استفاده کنند. برای مثال، اگر مجموعهای از اطلاعات به آنها داده شود، میتوانند محتمل ترین نتیجه را استنباط کنند.
حل سیستماتیک مسئله
متفکران عملیات انتزاعی یا صوری، با مسئله بهمنظور حل آن، به شیوهای سیستماتیک و سازماندهیشده برخورد میکنند. آنها میتوانند مشکلات پیچیده را به اجزای کوچکتر تقسیم کنند، راهبردهای مختلف را در نظر بگیرند و راهحلهای بالقوه را ارزیابی کنند.
فراشناخت
فراشناخت به توانایی تفکر در مورد تفکر خودمان اشاره دارد. افراد در مرحله عملیات انتزاعی یا صوری، میتوانند افکار، احساسات و اعمال خود را بازتاب دهند. آنها میتوانند نقاط قوت و ضعف خود را تجزیه و تحلیل کنند، اهداف خود را تعیین کنند و پیشرفت خود را زیر نظر بگیرند.
تفکر ایدهآلیستی
نوجوانان در مرحله عملیات انتزاعی یا صوری، اغلب درگیر تفکر ایدهآلیستی میشوند: دنیایی را متصور میشوند که با آرمانهای آنها مطابقت دارد و همچنین احتمالات را برای بهبود فردی و اجتماعی بررسی میکنند. آنها هویت و هدف داشتن را احساس میکنند، هنجارهای اجتماعی را زیر سوال میبرند و دیدگاههای جایگزین را در نظر میگیرند.
مثال عملیات صوری
دانشآموز 15 ساله ای به نام یگانه را در مرحله عملیات انتزاعی یا صوری تصور کنید. یگانه در ریاضیات برتر است و میتواند مسائل پیچیدۀ جبری را با استفاده از استدلال قیاسی حل کند. او از درگیر شدن در بحثهای فلسفی و تفکر در مفاهیم انتزاعی مانند عدالت و اخلاق لذت میبرد. یگانه همچنین قادر به ایجاد فرضیهها و انجام آزمایشهای علمی برای آزمودن آنها است. همانطور که برای آیندۀ خود برنامهریزی میکند، نقاط قوت و ضعف خود را ارزیابی میکند، اهداف تحصیلیاش را تعیین میکند و پیشرفت خود را منعکس میکند.
خلاصه مراحل رشد شناختی پیاژه
مراحل رشد شناختی پیاژه، چارچوبی جامع برای درک چگونگی پیشرفت کودکان در تواناییهای فکری خود فراهم میکند. از مرحله حسی-حرکتی، که در آن نوزادان جهان را از طریق حواس خود کشف میکنند تا مرحله عملیات انتزاعی یا صوری، که در آن نوجوانان درگیر استدلال انتزاعی هستند، مراحل رشد شناختی پیاژه اهمیت یادگیری فعال و تجربیات شخصی را در رشد فکری برجسته میکند. در حالی که مراحل رشد شناختی پیاژه به طور کلی متوالی هستند، تفاوتهای فردی در توسعه آنها وجود دارد. با این وجود، کار پیشگامانۀ پیاژه همچنان بر تحقیقات و آموزش در این حوزه تأثیرگذار بوده و درک ما را از نحوۀ یادگیری و رشد شناختی کودکان شکل میدهد.