آیا شده تا به حال حین ایستادن در صف فروشگاه، ناگهان آهنگی در ذهنتان تکرار شود؟ شاید نه همه آهنگ، بلکه بخشی از آن که مدام پخش می شود و هنگامی که به خود می آیید، در حال خالی کردن محتوای سبد خریدتان با ریتم آهنگ هستید. شما دچار کرم گوش (earworm) شده اید، و البته تنها کسی نیستید که چنین چیزی را تجربه می کند. پس با ما در جست و جوی پاسخی برای پرسش کرم گوش چیست همراه باشید.
بیش از نود درصد افراد حداقل یک بار در هفته دچار کرم گوش می شوند و حدود یک چهارم افراد چندین بار در طول روز تجربه اش می کنند. این اتفاق اغلب حین انجام کارهایی می افتد که به توجه زیادی احتیاج ندارند؛ برای مثال هنگامی که منتظرید آب داخل کتری جوش بیاید یا چراغ راهنمایی سبز شود. پژوهش ها نشان داده اند که کرم گوش در افراد علاقه مند به موسیقی بیشتر مشاهده می شود.
بخش های نوشتار
واژه شناسی
اگر بخواهیم از منظر واژه شناسی به پرسش «کرم گوش چیست؟» پاسخ دهیم، باید بگوییم لغت earworm در زبان انگلیسی، از واژه Ohrwurm در زبان آلمانی گرته برداری شده است. اولین کاربرد انگلیسی شناخته شده این لغت در رمان فراری (Flyaway) اثر دزموند بیگلی (Desmond Bagley) در سال 1978 بوده که در آن نویسنده به ریشه آلمانی فرآیند نوآوری اش در ساخت این واژه جدید در زبان انگلیسی اشاره می کند. در زبان فارسی نیز کرم گوش، گرته برداری به شمار می آید.
کرم گوش چیست؟
در صورتی که بخواهیم با دیدگاهی روانشناختی بگوییم کرم گوش چیست، می توانیم کرم گوش را مثالی از انگاره های ذهنی (Mental Imagery) بدانیم. این انگاره ها می توانند دیداری باشند، مثل زمانی که چشمانتان را می بندید و یک درخت را تصور می کنید؛ یا شنیداری باشند، مثل زمانی که صدای گریه نوزادی را تصور می کنید.
کرم گوش، شکل خاصی از انگاره های شنیداری به شمار می آید؛ زیرا غیرارادی است. اگر شما گوش های خود را بگیرید، نمی توانید از تصور کردن آهنگ «لب کارون» جلوگیری کنید! این آهنگ به فضای صوتی ذهنتان نفوذ می کند و مانند مهمان ناخوانده ای در ذهنتان پرسه می زند. البته که کرم گوش را نباید با توهمات شنیداری که در اختلالات روانشناختی همچون اسکیزوفرنیا (Schizophrenia) یا آسیب به مغز (Brain Damage) ـ مخصوصا لوب گیجگاهی (temporal lobe) – مشاهده می شود، اشتباه گرفت؛ گرچه هر دو پدیده، کرم گوش و توهم شنیداری، در دسته انگاره های شنیداری قرار می گیرند.
مشخصه های زبانی و زمانی
کرم گوش کاملا واضح است و معمولا از بخشی از آهنگ تشکیل می شود (طبق پژوهش ها، 7/73 درصد)، نه صرفا موسیقی بی کلام (فقط صدای ساز)؛ این یعنی کرم گوش دارای بخشی کلامی است. از مشخصه های قابل توجه کرم گوش، گیر کردن در حلقه ای تکراری است که دقیقه ها و حتی شاید ساعت ها ادامه یابد؛ اما خود این حلقه تکراری معمولا به طول 15 الی 30 ثانیه است.
مشخصه های هیجانی
به علاوه، کرم گوش می تواند در مورد موسیقی «مثبت» و یا موسیقی «منفی» رخ دهد. اینجا منظورمان از موسیقی مثبت، نوعی موسیقی است که به نظر شاد یا آرامش بخش می رسد. در مقابل، موسیقی منفی نوعی موسیقی است که به نظر غمگین یا خشمگین می رسد. با این وجود، آن دسته از کرم های گوش که از موسیقی با ظرفیت هیجانی منفی به وجود می آیند، باعث پریشانی بیشتری در فرد شده و کمتر از کرم گوش هایی که توسط موسیقی با ظرفیت هیجانی مثبت تولید می شوند، رخ می دهند.
علت کرم گوش چیست؟
پدیده کرم گوش از جمله رازهای بزرگ ذهن ماست. دانشمندان هنوز به طور دقیق نمی دانند چرا آهنگ ها به سادگی در ذهنمان گیر می کنند و به طور واضح علت کرم گوش چیست؛ با این حال، نقش تکرار در ظهور کرم گوش، قابل توجه است.
نقش ظهور فناوری های مدرن
آهنگ ها زمانی در ذهنمان گیر می کنند که به تازگی یا به طور مداوم به آن ها گوش داده باشیم. اگر تکرار، چنین محرک آغازگر قدرتمندی باشد، آنگاه نباید فناوری های عصر جدید را مقصر به وجود آمدن کرم گوش بدانیم؟ طی صد سال اخیر، شاهد ازدیاد فوق العاده وسیله هایی همچون صفحه گرامافون، نوار کاست، لوح فشرده یا پخش مستقیم فایل صوتی از رادیو و تلویزیون بوده ایم که به ما در دوباره و چندباره گوش دادن به هرچیز تکراری کمک کرده اند. آیا این فناوری ها نوعی تجربه خاص و امروزی را به وجود آورده اند؟ آیا کرم گوش محصول اواخر قرن بیستم است؟
اشارات ادبی
پاسخ پرسش های مطرح شده در بند قبل را منبعی دور از ذهن به ما می دهد: مارک تواین (Mark Twain). وی در سال 1876 میلادی، درست یک سال قبل از اختراع گرامافون، داستان کوتاهی نوشت که در آن تمامی افراد یک شهر توسط طنین موزونی تسخیر شده بودند. پس خیر، کرم گوش اختراع یا اکتشاف خیلی جدیدی نیست! اما آیا داستان مارک تواین، تنها نمونه کرم گوش در ادبیات است؟
باز هم خیر! نویسندگانی همچون آلفرد بستر (Alfred Bester)، آرتور سی کلارک (Arthur C. Clarke) و جو سیمپسون (Joe Simpson) نیز در آثار خود به پدیده کرم گوش اشاره داشته اند. فراتر از این ها، حتی در انیمیشن ها نیز به کرم گوش پرداخته شده! می توانید به تماشای قسمت بند سر (Head Band) از انیمیشن آزمایشگاه دکستر (Dexter’s Laboratory) یا قسمت کرم گوش باب اسفنجی (SpongeBob SquarePants) بنشینید.
این نمونه ها و موارد دیگر به ما نشان می دهند که کرم گوش احتمالا یک پدیده روانشناختی بنیادین است و با فناوری ضبط و نگهداری، تشدید شده است، اما مخصوص قرن حاضر نیست. بله، هر شخصیت بزرگ تاریخی، از شکسپیر تا ساکایاوا، ممکن است تجربه گیر کردن آهنگ در ذهنشان را داشته باشند و با این وجود، نفهمیده باشند کرم گوش چیست!
دیگر علل ممکن
با اینکه مواجهه مکرر با موسیقی می تواند مسبب کرم گوش باشد، قرارگیری در معرض محرک برانگیران حافظه مربوط به آهنگ، مانند دیدن کلمه ای که یادآور آهنگ باشد، شنیدن چند نُت از آهنگ، یا احساس کردن هیجانی که برای شخص تداعی گر آهنگ باشد، نیز می تواند کرم گوش را ایجاد کند و تداوم ببخشد.
چرا موسیقی؟
فکر کردن به انگاره ناخوانده دیگری به جز موسیقی که اینچنین فراگیر باشد، دشوار است. چرا موسیقی؟! چرا رنگ های آبرنگی یا مزه پنیر پیتزا در ذهنمان گیر نمی کند؟ مجموعه ای از نظریه ها در شناخت موسیقی (music cognition) و تجریه و تحلیل موسیقی (musical analysis)، به نحوه ای که موسیقی در حافظه تداعی می شود، اشاره می کنند.
نظریه های انتظار آهنگین
پژوهشگرانی که روی انتظار آهنگین (Melodic Expectation) مطالعه نموده اند، اظهار داشتند هنگامی که در حال گوش دادن به آهنگی آشنا هستیم، در واقع جلوتر از زمان پخش آهنگ، آن را می شنویم و هر لحظه در حال پیش بینی نُت بعدی هستیم. فکر کردن به یک لحظه مشخص از موسیقی به تنهایی سخت است. اگر بخواهیم به آهنگ کلمه «مبارک» در جمله «تولدت مبارک» فکر کنیم، باید از «ت» در «تولدت» آغاز کنیم و تا رسیدن به «ک» در «مبارک»، جمله را آهنگین بخوانیم.
در این حالت، آهنگ همچون نوعی عادت است؛ درست مثل لحظه ای که شروع به بستن بند کفش می کنیم و آن را به طور خودکار انجام می دهیم تا زمانی که گره بند را محکم کنیم. هنگامی که یک آهنگ به ذهن خطور می کند، مثلا به این دلیل که کسی می گوید «خاطرات شمال»، آهنگ در ذهن ما پخش می شود تا به یک نقطه توقف برسد: «مــال، مــال، مــال».
ولی اگر کرم گوش برایمان آزاردهنده بود و خواستیم متوقفش کنیم چه؟ آیا راهی برای برطرف کردنش وجود دارد؟
نوشدارویی برای کرم گوش
دانشمندان در پژوهش های خود به مواردی که در بازداری کرم گوش موثر بوده اند، اشاره کرده اند که موارد ذیل از این جمله اند:
- درگیر کردن حافظه فعال در تکالیف نسبتا دشواری مثل جدول حل کردن، جورچین یا مطالعه؛
- جویدن آدامس! ظاهرا این کار باعث مسدود شدن مولفه زیرصدای مکرر (Subvocal rehearsal loop) حافظه کوتاه مدت یا فعال شنیداری مرتبط با تولید و دستکاری انگاره های شنیداری و موسیقایی می شود؛
- از خودتان بپرسید چرا در حال تجربه این آهنگ بخصوص هستید؛
- گوش دادن به آهنگ با سرعتی بالاتر یا پایینتر، صدای بم تر، و یا نسخه ریمیکس؛
- گوش دادن به آهنگ از ابتدا تا انتها: از آنجایی که کرم گوش معمولا بخشی از آهنگ را دربر می گیرد، گوش دادن به تمام آهنگ می تواند حلقه تکراری کرم گوش را بشکند.
سخن پایانی
با این وجود، تمامی آنچه گفته شد، بیشتر حدس و گمان هستند. حقیقت اینکه کرم گوش چیست، چرا ما نسبت به کرم گوش آسیب پذیر هستیم و چه راهکار قطعی برای متوقف کردن آن وجود دارد، همچنان کشف نشده است. ولی درک بهتر آن می تواند سرنخ های مهمی در مورد چگونگی کارکرد مغز به ما بدهد. شاید بار دیگر که آهنگی در ذهنمان مدام تکرار شد، از آن به عنوان نقطه شروعی برای فرضیه ای علمی استفاده کنیم که از معماهایی در باب شناخت، رمزگشایی خواهد کرد.
