در جهانی زندگی می کنیم که از همه طرف توسط منابع اطلاعاتی احاطه شده ایم. این اتفاق می تواند پدیده خوبی باشد برای دسترسی هرچه بیشتر ما به اطلاعات؛ اما حافظه چگونه کار می کند؟ حافظه ما تا چه اندازه می تواند این اطلاعات را در خود نگه دارد؟ این محاصره اطلاعاتی تا چه اندازه به سود ماست؟ تا چه اندازه به ضرر ما؟
همه ما وقایع گوناگون و متفاوتی را از سر گذرانده ایم. اتفاقات تلخ و شیرین، لذت بخش و دردناک، خوب و بد؛ اما با توجه به اینکه همه این اتفاقات تجربه زیسته ما بوده، لزوما همه آن ها را نمی توانیم که به یاد آوریم! یعنی اگر بخواهیم یک سال گذشته خود را بررسی کنیم، بخش عظیمی از وقایع و اتفاقات محو شده اند و تنها قسمت کوچکی از این وقایع برای ما به صورت آگاهانه در دسترس اند؛ اما چرا؟
در این نوشتار به سوال «حافظه چگونه کار می کند» پاسخ خواهیم داد و چگونگی کارکرد سیستم حافظه، بررسی علت فراموش کردن بعضی خاطرات و در مقابل، به خاطر سپردن بعضی دیگر و همچنین ارتباط حافظه و خواب خواهیم پراخت. پس با مجله روانشناسی مانگ و بررسی حافظه همراه باشید.
بخش های نوشتار
ثبت وقایع در حافظه
هنگامی که اتفاقات مختلف را تجربه می کنیم، تغییراتی در مغز ما در حال وقوع هستند. برای شکل گیری و ثبت یک واقعه، حتما باید اتصالاتی درون مغز ما شکل بگیرند. در واقع آن چه که ما به خاطر می سپاریم، حاصل از شکل گیری ارتباطات و اتصالات جدید در مغز ماست.
در فهم و درک سوال حافظه چگونه کار می کند، با رخداد اتفاقات، مغز برای حفظ آن ها، اتصالات نورونی جدیدی را شکل می دهد. این اتفاق بدین صورت است که هر بار با تجربه جدیدی مواجه می شویم، شبکه نورونی خاصی در مغز ما درگیر می شود که این شبکه ها برای برقراری ارتباط بهتر، با یکدیگر اتصال برقرار می کنند. حافظه و وقایع مربوط به آن نیز اینگونه است. تا زمانی که ارتباط کافی و مناسب و مستحکمی میان شبکه های مختلف نورونی شکل نگیرد، حافظه ای نیز در کار نخواهد بود!
در اینجا نیز می توانید در رابطه با «حافظه در آینده» و فرضیه های مربوط به آن مطالعه کنید.
Use It Or Lose It (یا استفاده اش کن، یا از دستش بده): حافظه چگونه کار می کند؟
حافظه ما متناسب با تجارب حسی یا غیر حسی و فرآیندهای مختلفی که درون مغز شکل می گیرد، اطلاعات را دسته بندی و حفظ می کند. این اقدام مغز برای آن است که ساختار و ارتباط وقایع حفظ شوند و ما بتوانیم فعالیت های مختلف را اولویت بندی کنیم و پس از اینکه مجددا به دنبال آن رفتیم، مجبور نباشیم از اول شروع کنیم. بلکه همان فرآیند را از نقطه پایان قبلی، مجددا شروع کنیم.
حال در نظر بگیرید که یک اقدام، فعالیت، خاطره یا هر چیز دیگری را، به مدت طولانی و زیادی به تعویق بیاندازیم یا اصلا به دنبال آن نرویم؛ در پاسخ به حافظه چگونه کار می کند، آیا حافظه ما همچنان آن واقعه را همانگونه ای که پایان یافت حفظ کرده و آن را مهر و موم شده در خود دارد؟
با اینکه ساختار مغز بسیار پیچیده است؛ اما همواره محدودیت هایی نیز دارد. این محدودیت ها قطعا شامل حافظه افراد نیز می شوند! همواره تغییرات و تحولات مختلفی در حافظه شکل می گیرد. هنگامی که افراد به صورت متعدد از یک شبکه نورونی استفاده می کنند (برای مثال کسی که همواره ماشین ها را دوست دارد و به آن ها توجه می کند یا فردی که بیشتر به شغلش فکر می کند و مثال هایی از این قبیل)، اتصالات و ارتباطات نورونی آن شبکه به مرور زمان قوی تر و محکم تر می شود؛ اما این فرآیند به بهای تضعیف دیگر شبکه های نورونی است! چرا و چگونه؟
محدودیت مغز
همانطور که ذکر شد در ابتدای پرسش حافظه چگونه کار می کند، مغز ما نامحدود نیست و برای کارکرد و عملکرد بهتر، مجبور است که دست به انتخاب بزند و خود را تعدیل کند. هنگامی که از یک شبکه نورونی به صورت مکرر استفاده می شود، مغز متوجه ضرورت و اهمیت آن شده و آن شبکه و اتصالاتش را تقویت می کند؛ با این حال مغز با محدودیت مواجه است و برای تقویت یک بخش، ناچار به تضعیف بخش های دیگر است. در غیر این صورت، به اصطلاح مغز سنگین شده و در پردازش اطلاعات دچار مشکل خواهد شد.
با توجه به این فرآیند، وقایع، خاطره ها و اتفاقاتی که در گذشته برای ما رخ داده و ما کمتر به سراغ آن ها می رویم، رفته رفته شبکه های نورونی مربوط بهشان در ذهن و حافظه ما ضعیف می شوند. همین امر باعث می شود که پس از گذشت مدت زمان خاصی، دیگر نتوانیم آن خاطره را به یاد آوریم.
مرور و حافظه
با توجه به آنچه که گفته شد در سوال حافظه چگونه کار می کند، برای اینکه اطلاعات در حافظه مان باقی بمانند، باید شبکه های نورونی مربوط به آن ها را فعال نگه داریم. راه انجام این کار، مرور اطلاعات است. با مرور اطلاعات، شبکه نورونی مربوطه را فعال می کنیم. فعالیت متناوب این شبکه، باعث تقویت اتصالات آن و محکم تر شدن/ استحکام بیشتر آن می شود. استحکام شبکه نورونی مساوی است با استحکام حافظه مربوطه.
خواب و حافظه
شاید برایمان سوال پیش بیاید که مغز در چه شرایط و در چه زمانی دست به تقویت یا تضعیف شبکه های نورونی می زند؟ برای پاسخ به این سوال باید ارتباط بین خواب و حافظه را بررسی کنیم.
بر خلاف باور عموم، خوابیدن به معنای به خواب رفتن مغز نیست. حتی در برخی از شرایط، هنگام خواب، فعالیت و عملکرد مغز افزایش پیدا می کند. اما چرا؟
هنگامی که به خواب می رویم، وقایع و اتفاقات روزمره توسط مغز مجددا مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرند. با بررسی وقایع و ضریب تکرار پذیری یک واقعه، مغز متوجه می شود که عملکرد یک بخش از شبکه نورونی بیشتر بوده و فعالیت بیشتری در آن بخش صورت گرفته است. همچنین با بررسی دیگر بخش ها، شروع به اولویت سنجی میان شبکه های نورونی می کند.
پس از دسته بندی و اولویت سنجی تمامی اطلاعات، آن بخش از شبکه نورونی ای که فعالیت بیشتری را به خود اختصاص داده باشد، بیشتر مورد توجه قرار خواهد گرفت و اهمیت آن بیشتر لحاظ خواهد شد. در نتیجه، مغز اقدام به تقویت شبکه نورونی مربوطه خواهد کرد.
از جهت دیگر، متناسب با تقویت صورت گرفته در بخشی از شبکه های نورونی، دیگر شبکه ها به ناچار تضعیف خواهند شد تا فشار زیادی به مغز وارد نشود تا بتواند پردازش اطلاعات را به صورت ساده تری صورت دهد. تمام این اتفاقات در خواب رخ می دهند.
اگر نخوابیم، چه می شود؟
می دانیم که فرآیند تقویت و تضغیف شبکه های نورونی در خواب اتفاق می افتد؛ اما اگر خواب صورت نگیرد یا خواب درستی نداشته باشیم چه می شود؟
در نظر داشته باشید که هنگام فعالیت یک شبکه نورونی، آن شبکه تقویت می شود. همچنین هنگام خواب نیز آن شبکه مورد توجه قرار گرفته و تقویت می شود؛ اما فرآیند تضعیف، تنها در خواب صورت می گیرد و در بیداری شبکه ای ضعیف نمی شود.
حال اگر فردی خواب کافی نداشته باشد یا اصلا نخوابد، نه تنها تقویت مناسب و کافی ای در شبکه های نورونی خود نخواهد داشت، بلکه فرآیند تضعیف نیز در مغز فرد صورت نخواهد گرفت. متناسب با آنچه پیشتر گفته شد، صورت نگرفتن فرآیند تضعیف، موجب تحمیل فشار زیادی به مغز خواهد شد. یعنی افراد با نخوابیدن، فشار و بار سنگینی را به مغز خود تحمیل می کنند و اجازه نمی دهند که مغز فرآیند تعدیل خود را به انجام برساند.
تغییر و تحریف وقایع و خاطرات
شبکه های نورونی مغز انسان به صورت دائمی و دست نخورده باقی نمی مانند. این شبکه ها تحت تاثیر انواع اتفاقات و عناصر مختلف قرار دارند و دائما در حال تغییر اند. این تغییرات که حاصل از ویژگی Neuroplasticity یا انعطاف پذیری نورونی نورون های مغز انسان هستند، باعث ایجاد تغییراتی در شبکه های نورونی می شوند.
هنگام رخ دادن این اتفاق، برخی از اطلاعات مغز دچار تغییر و تحریف می شوند. چراکه شبکه تازه تعدیل یافته، دیگر عینا مثل شبکه قبل نیست و آنچه که با خود دارد نیز کاملا شبیه گذشته نخواهد بود. همین تغییرات جزئی می توانند باعث تحریف های شناختی کوچکی در حافظه افراد شوند. به همین صورت است که حافظه ما لزوما همه چیز را آنطور که اتفاق افتاده اند، به یاد نمی آورد!
کلام آخر حافظه چگونه کار می کند: حافظه شگفت انگیز!
در پایان بررسی حافظه چگونه کار می کند، حافظه و فرآیند های مربوط به آن بسیار شگفت انگیز اند. این ویژگی به ارگانیسم کمک می کند که ترتیب و توالی فعالیت های خود را بشناسد، با دیگران ارتباط برقرار کند، حرفه های مختلفی را یاد بگیرد و در نهایت، بتواند زندگی کند.
حال در نظر بگیرید که حافظه ای نداشتیم. با این وجود، آیا زنده می ماندیم؟