شاید شنیده باشید که اکثر روانشناسان معتقدند که شخصیت انسان در کودکی او شکل می گیرد؛ با این تفاوت که در نظریه ها و رویکردهای مختلف، سن «شکل گیری شخصیت»، متفاوت است. بعضی قائل به ثابت بودن شخصیت افراد در طول زندگی شان هستند و بعضی دیگر معتقدند شخصیت همراه با بالا رفتن سن افراد، تغییر خواهد کرد. اما همه ما، زمان زیادی از عمر خود را، کودک بوده ایم.
ممکن است خاطرات زیادی از آن دوران را به خاطر بیاوریم که برایمان خوشایند بوده و خاطراتی را هم به یاد بیاوریم که خوشی چندان زیادی را یادآور نیست. اما در این نوشتار، گریزی به بعضی خاطرات ناخوشایندمان خواهیم زد؛ خاطرات ناخوشایندی تحت عنوان «کودک آزاری روانی». در این نوشتار تحت عنوان «کودک آزاری روانی چیست»، به مصادیق آن نیز پی می بریم.
بخش های نوشتار
اهمیت فرزندپروری
برای اینکه بدانیم کودک آزاری روانی چیست، باید با مفهوم فرزندپروری نیز آشنا بود. نحوه تربیت فرزند، از جمله مسائلی است که ذهن همه والدین را درگیر خود کرده است. همه ما دوست داریم فرزندانی شاد، با اعتماد به نفس، مستقل، سالم و… را تربیت کنیم. «فرزندپروری» فقط اتکا بر غرایز مادرانه و پدرانه و آنچه والدینمان انجام می داده اند نیست؛ بلکه آگاهی از مناسب ترین نحوه برخورد با فرزندان است.
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، فرزند پروری، شامل مجموعه ای از دانش و مهارت هایی است که با پیاده سازی آن ها، می توانیم کودکان را به روشی سازنده و غیرمخرب، تربیت کنیم تا آن ها بتوانند توانایی ها و استعدادها و مهارت هایشان را رشد دهند تا در آخر، از سلامت روانی لازم برخوردار باشند.
هدف نهایی «فرزند پروری»، تربیت کودکانی شاد، با اعتماد به نفس، مستقل و متکی به خود، توانمند، مسئول و… است؛ که والدین برای رسیدن به این اهداف، باید رویکردی مثبت و موثر در فرزندپروری را اتخاذ کنند.
کودک آزاری فقط جسمانی نیست!
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، هر گونه رفتار و یا کوتاهی در انجام عملی توسط بزرگسال و مراقب کودک، که رشد و سلامت جسمانی و روانی کودک را به مخاطره بیاندازد، و آثار ماندگاری در کودک داشته باشد، «کودک آزاری» نامیده می شود.
وقتی برای اولین بار، عبارت کودک آزاری را می شنویم، شاید اکثر ما، کودک آزاری جسمانی در ذهن مان تداعی شود؛ مثل کودک آزاری جنسی یا تنبیه جسمانی کودک و… . اما باید بدانیم که «کودک آزاری»، فقط صدمه جسمانی یا حتی صدمه روانی به تبع آزار جسمی و جنسی نیست؛ ما بزرگسالان، حتی با گفتن یک عبارت کوتاه به کودک مان، می توانیم او را در معرض آزار قرار دهیم.
سوء رفتار با کودک را به طور کل می توان به 4 دسته تقسیم کرد:
- کودک آزاری جسمی
- کودک آزاری جنسی
- کودک آزاری روانی (سو رفتار عاطفی)
- غفلت از کودک
برای اینکه بدانیم کودک آزاری روانی چیست در این نوشتار سعی دارم تا مصادیقی از «کودک آزاری روانی» یا «سوء رفتار عاطفی» را با هم بررسی کنیم.
مصادیق کودک آزاری روانی
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، به رفتارهایی گفته می شود که کودک را به لحاظ روانی تحت تاثیر قرار می دهند؛ مانند: بی توجهی و غفلت نسبت به کودک، فراهم نکردن بهداشت، طردکردن، نادیده گرفتن، خرد کردن شخصیت، وادارکردن کودک به انجام رفتار نامناسب.
از جمله مصادیق دیگری که در دسته کودک آزاری روانی چیست قرار می گیرند، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- وارد کردن کودک در مناقشات والدین
- بدگویی یک والد از والد دیگر به کودک
- درد و دل کردن والدین با کودک
- ایجاد مرزهای ناکافی بین والد و کودک
ورود کودک به مناقشات والدین
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، والدین قطع به یقین در طول زندگی خود، دچار دعوا و جر و بحث هایی خواهند شد. «کودک آزاری روانی» در قالب ورود کودک به مناقشه والدین، بدین معنی است که والدین کودک را نیز به گونه ای وارد این دعوا کنند؛ والدین ممکن است در این بین با دادن باج های عاطفی، کودک را به سمت خود کشانده و او را از والد دیگر خود جدا کنند.
احتمالا این جمله را بارها از پدر و مادرمان شنیده ایم که می گویند: «من هرکاری می کنم به خاطر بچمه»؛ اما باید بدانیم که کودکان، سربازهای جبهه ما نیستند که آنها را به طرف اردوگاه های خود بکشانیم و به اصطلاح برای خود یار جمع کنیم.
آنها هم انسان هایی شایسته احترام و صداقت هستند. والدین حتی به هنگام دعواهایشان باید به یکدیگر احترام بگذارند و فراموش نکنند که به کودکان شان با صداقت یادآوری کنند: «بله ما از یکدیگر ناراحت هستیم اما پدر/مادر تو، بهترین پدر/مادر دنیاست و ما هنوز تو و یکدیگر را دوست داریم». با این کار و با تایید هردو طرف، از کودکان استفاده ابزاری نخواهد شد.
بدگویی یک والد از والد دیگر به کودک یا در حضور او
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، گاهی اوقات پیش می آید که وقتی یکی از والدین، از همسر خود ناراحت یا خشمگین است، با یکی از اطرافیان در حال صحبت کردن درمورد این اتفاق است و کودک نیز در آنجا حضور دارد. مثلا والد ممکن است بگوید :«ازش بدم میاد، اون اصلا آدم نیست. دلم می خواد بمیره».
کودک با شنیدن این جمله، بدون اطلاع از واقعیت، تفکری در ذهنش شکل خواهد گرفت که والد دیگرش واقعا انسان بدی است و مستحق مرگ است. یا اصلا ممکن است والد مستقیما به خود کودک بگوید که از همسرش بدش می آید و از دست او خسته شده است. شنیدن و تداعی شدن این جملات برای کودک، باعث شکل گیری تفکری علیه پدر/ مادر خود می شود و به راحتی آن را باور می کند؛ این تفکر تا بزرگسالی با وی می ماند و پاک کردن آن، کار دشواری است.
درد و دل کردن والدین با کودک
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، دانشمندان سال ها پیش با نسلی از دختران روبه رو شدند که رفتارشان نشان از مورد تجاوز گرفتنشان در کودکی داشت؛ این در حالی بود که هیچ تجاوزی صورت نگرفته بود. تحقیقات این را نشان دادند که تمامی این دختران در کودکی سنگ صبور مادرانشان بودند. یعنی به روح و روان کودک بی گناه تجاوز شده بود و مادران آنها کسانی بودند که مدام با کودک درد و دل می کردند؛ که این نوعی کودک آزاری روانی محسوب میشود.
مهم است بدانیم که شخصیت و نظام رفتاری ما در بزرگسالی، در دوره کودکی شکل می گیرد.زخمهای دوران کودکی، خصوصا زخمهای هیجانی وروانشناختی، میتوانند آثاری به درازای طول عمر ما داشته باشند.
آن ها میتوانند زندگی روزمرهی ما، روابط و انتخابهای ما را تحتتاثیر خود قرار دهند. کودکانی که بار سنگین چنین سخنانی را به دوش میکشند، همیشه مضطرب هستند و همواره منتظرند اتفاقات بدتری رخ دهد و افسردگی، پرخاشگری، عصبی و منزوی بودن را نیز تجربه می کنند.
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، واقعیت این است که بچههای ما دوستان بزرگسال ما نیستند. کودکان و نوجوانان در خانواده هنوز به لحاظ روانی و هیجانی برای پذیرفتن چنین نقشهایی آماده نیستند. در نتیجه این کودکان وادار میشوند که زودتر از موعد از دنیای کودکی خود بیرون بیایند و از همسالانی که به طور طبیعی در حال رشد کردن و بزرگ شدن هستند، فاصله بگیرند.
فرزند شما درمانگر فردی شما و یا مسئول حمایت عاطفیتان نیست؛ برای درد و دل کردن باید یک دوست، همفکر و یا یک روانشناس داشته باشید.
مرزهای ناکافی بین والد و کودک و سردرگمی نقش
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، وقتی والدین فاقد منابع روانشناختی لازم برای برآورده کردن نیازهای عاطفی و بین فردی خود هستند، ممکن است برای ارضا نیازهای مراقبتی، اجتماعی یا عاشقانه به فرزندان خود رو بیاورند، که ممکن است منجر به انحراف از نقشهای معمولی والدـ فرزندی شود. به دنبال آن، کودک سعی می کند تا این نقش هایی که به او محول شده را ایفا کند تا توجه کافی از والدش بگیرد؛ که در اینجا کودک دچار سردرگمی نقش (role confusion) می شود (موری، 1991).
این سردرگمی در نقش، دارای 3 بعد است:
- کودک به عنوان والد
- کودک به عنوان همسال
- کودک به عنوان شریک زندگی یا همسر
پس از ایجاد سردرگمی در نقش، کودک ممکن است با ایجاد یک خود کاذب (که در آن فرد به شیوه ای منطبق با انتظارات محیطی رفتار می کند، به عنوان مثال، کودک به عنوان والد) به منظور حفظ دلبستگی، محبت و توجه، با اولین شکست های محیطی خود مواجه می شود (وینیکات، 1965).
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، باید دقت کنیم که کودک را «کودک» بشماریم و رفتاری مختص سنش با او داشته باشیم. پاک کردن آثار این «کودک آزاری روانی»، کار بسیار دشواری می باشد که نیازمند دستان زبردست یک روانشناس و مشاور است.
کلام آخر: کبودی هایی که بر جای مانده!
کودک آزاری فقط کبودی و سیاه شدن دور چشم نیست. در حالی که بدرفتاری یا «کودک آزاری روانی» به دلیل «آثاری» که بر جای میگذارد شوکه کننده است، نشانههای کودک آزاری روانی اما چندان آشکار نیست.
نادیده گرفتن نیازهای کودک، قرار دادن او در موقعیتهای ناخواسته و خطرناک، قرار گرفتن در معرض موقعیتهای تعرض جنسی، یا احساس بیارزشی یا احمقانه بودن نیز، از انواع کودک آزاری و غفلت هستند که میتوانند زخمهای عمیق و ماندگاری را در کودکان به جا بگذارند.
در توضیح اینکه کودک آزاری روانی چیست، صرف نظر از نوع سوء استفاده، نتیجه سوء استفاده، آسیب روانی جدی است. اگر فکر میکنید کودکی از سوء استفاده یا بیتوجهی رنج میبرد، مهم است که درباره آن صحبت کنید. با درک مشکل در اسرع وقت، هم کودک و هم فرد بدسرپرست میتوانند از کمک مورد نیاز خود برخوردار شوند.