رشته روانشناسی اجتماعی را می توان یکی از شاخه های با سابقه، محبوب و البته پرآوازه در جهان دانست؛ درحالی که این رشته در ایران بسیار نوپا بوده و از شهرت کمی برخوردار است. همین آشنایی اندک و در نتیجه اقبال کم به روانشناسی اجتماعی، باعث شده است تا منابع پارسی این شاخه از روانشناسی بسیار معدود بوده و علاقه مندان پارسی زبان آن، اطلاعات کمی راجع به اصلی ترین موضوعات روانشناسی اجتماعی داشته باشند.
از آنجایی که این کمبود منابع پارسی، حتی منجر به آشنایی کمتر با منابع انگلیسی زبان این رشته نیز شده است، من قصد دارم تا در نوشتار حاضر به معرفی موضوعات روانشناسی اجتماعی پرداخته و در ادامه چندی از مجله های معروف این رشته را نیز معرفی کنم. پس در مطلب معرفی و بررسی موضوعات روانشناسی اجتماعی، با ما همراه باشید.
برای آشنایی بیشتر با روانشناسی اجتماعی و یکی از شاخه های آن یعنی روانشناسی اجتماعی کاربردی، اینجا را کلیک کنید.
بخش های نوشتار
موضوعات روانشناسی اجتماعی
به مانند هر گرایش دیگری از روانشناسی، روانشناسی اجتماعی نیز از موضوعات تحقیقاتی متعددی برخوردار است، که وجود این موضوعات و گوناگونی شان، رنگ و لعاب روانشناسی اجتماعی را بیشتر و بیشتر می کند. حال با یکدیگر به معرفی اصلی ترین موضوعات روانشناسی اجتماعی می پردازیم:
نگرش
نگرش ها (Attitudes)، «ارزیابی» کلی و نسبتا پایدار ما از افراد، گروه ها و چیزها در جهان اجتماعی مان هستند. نگرش، تصمیم گیری راجع به دوست داشتن یا دوست نداشتن و طرفداری یا عدم رضایت از یک چیز است. در میان موضوعات روانشناسی اجتماعی، گوردون آلپورت معتقد است که: «مفهوم نگرش، مهم ترین مفهوم در روانشناسی اجتماعی است».
به اعتقاد بروستر اسمیت (Brewster Smith) و همکارانش، نگرش دارای سه کارکرد اصلی است، که عبارت اند از:
ارزیابی موضوع:
خلاصه کردن ویژگی های مثبت و منفی افراد و چیزها و دسترسی ذهنی راحت تر به آن ها. مانند: فردی که با دیدن یک یا چند رفتار ناپسند از کسی در دیدار اول، شخصیت آن فرد را برای خود نامطلوب ارزیابی کرده و به جهت جلوگیری از آسیب به خود، از ارتباط مجدد با آن فرد دوری می کند.
سازگاری اجتماعی:
کمک نگرش ها به افراد برای رسیدن و هماهنگی با چیزهایی که دوست دارند و دوری کردن از چیزهایی که دوست ندارند. مانند: فردی که به نوعی از لباس پوشیدن علاقه مند است؛ چون خواننده محبوبش نیز آنگونه لباس می پوشد و او با این علاقه مندی، سازگاری بیشتری با فرد محبوبش پیدا می کند.
برونی سازی:
کمک نگرش ها به فرد برای دفاع از خودش در برابر تعارض های درونی. مانند: فردی که در کارهای علمی، بسیار ضعیف است و از آن ها تنفر دارد؛ با این تنفر، او از انجام کاری که در آن ضعیف است دوری کرده، تا با عملکرد ضعیفش در آن، عزت نفسش آسیب نبیند.
مطالعه نگرش در میان موضوعات روانشناسی اجتماعی، در خط مقدم تحقیقات و نظریه های روانشناسی اجتماعی قرار دارد. تحقیقات در موضوع نگرش، می توانند ارتباط نزدیکی با موضوع پیشداوری داشته باشند.
شناخت اجتماعی
شناخت اجتماعی (Social Cognition)، نقطه تلاقی روانشناسی اجتماعی و علوم شناختی است و بر نقشی که فرآیندهای شناختی در تعاملات اجتماعی ما ایفا می کنند، تمرکز دارد. شاید مشهورترین مفهوم در این زمینه را بتوان مفهوم طرحواره (Schema) دانست؛ طرحواره ها به ما این امکان را می دهند تا اطلاعات جدید ـ و قدیم ـ را به سرعت درک کرده و در تفسیر حجم وسیعی از اطلاعات، میانبرهایی را انتخاب کنیم.
شناخت اجتماعی به شدت از عناصر روانشناسی شناختی و روانشناسی اجتماعی استفاده می کند تا رابطه بین شناخت پایه و مسئله های اساسی اجتماعی را بررسی کند. فعالیت های صورت گرفته در این حوزه تلاش کرده اند نشان دهند که در طول زندگی، افکار و رفتارهای فرد تحت تأثیر تجربیات اجتماعی پیشین او قرار می گیرند؛ اما در عین حال، این تجربیات توسط رفتارهای فعلی فرد نیز اصلاح و تعدیل می شوند.
این رابطه پویا بین شناخت و تجربه اجتماعی، به این معنی است که شناخت اجتماعی تقریباً بر هر بخش از وجود انسان تأثیر می گذارد.
رفتار جامعه یار و رفتار ضد اجتماعی
بر اساس هنجارهای اجتماعی می توان گفت که رفتارهای اجتماعی ما، یا جامعه یار (Prosocial Behavior) هستند یا ضداجتماعی (Antisocial Behavior)؛ که روانشناسان اجتماعی به بررسی ریشه های این دو نوع رفتار می پردازند.
در این موضوع از موضوعات روانشناسی اجتماعی، محققان بررسی می کنند که چرا مردم به دیگران (غریبه ها و آشنایان) کمک کرده و رفتارهای جامعه یارانه انجام می دهند و همچنین چه عواملی باعث می شوند که افراد از انجام این رفتارها خودداری می کنند؛ حتی با آگاهی از اینکه این رفتار، «کار درست» است؟
اثر تماشاگر (Bystander Effect)، یکی از زیرموضوعات این حوزه مطالعاتی از موضوعات روانشناسی اجتماعی محسوب می شود.
رفتار جامعه یار چیست؟
رفتار جامعه یار، انجام رفتاری داوطلبانه به نفع دیگران است. تفاوت «انجام» رفتار جامعه یار میان افراد، به دلیل ترکیبات متفاوت ایشان از وراثت، اجتماعی شدن و عوامل موقعیتی منحصر به خودشان است.
رفتارهای جامعه یار می توانند به دلایل مختلفی انجام شوند، از دلایل «خودخواهانه و فریبکارانه» (مثلاً کمک برای به دست آوردن چیزی در ازای این کمک) گرفته تا دلایل «اخلاقی و دیگران ـ محور» (مثلاً کمک به دلیل پیروی از اصول اخلاقی یا همدردی با وضعیت اسفناک دیگران).
رفتارهای اجتماعی ای که برای پاداشهای مادی یا اجتماعی (مثلاً پول یا تأیید دیگران) انجام نشده، بلکه به علت نگرانی برای دیگری یا بر اساس ارزشهای اخلاقی صورت می گیرند، معمولاً نوع دوستی (Altruism) نامیده میشوند.
انجام رفتار جامعه یار، برای انجام دهنده آن نیز فوایدی دارد؛ کودک و بزرگسالی که این رفتارها را انجام می دهند، به ترتیب اولی از محبوبیت بیشتری میان همسالان برخوردار گشته و دومی از سلامت روانی بهتری بهره مند می شود.
رفتار ضد اجتماعی چیست؟
رفتارهای ضداجتماعی به اعمالی اطلاق می شود که هنجارهای اجتماعی را به گونه ای نقض می کنند، که نشان دهنده بی توجهی به دیگران یا نقض حقوق ایشان هستند. دلیل اصلی مطالعه رفتار ضد اجتماعی، این است که این رفتارها برای افراد آسیب زننده اند.
محققان در این حوزه، ماهیت، علل و محدودیتهای رفتار ضداجتماعی را مطالعه میکنند تا دریابند که آیا افراد ذاتاً نسبت به دیگران بی پروا یا آسیب رسان هستند یا خیر و آیا میتوان جلوی چنین افرادی را گرفت؟
اگرچه شناسایی علل وجود رفتار ضد اجتماعی با پیشرفت همراه بوده است؛ اما مسئله پیشبینی قطعی اینکه «چه کسی» درگیر رفتار ضد اجتماعی می شود، حلنشده باقی مانده است! علاوه بر این ها، درمان مؤثر برای رفتارهای ضد اجتماعی مداوم، در مراحل اولیه بوده و قرار است بیشتر توسعه یابند.
هویت فردی و اجتماعی
تاجفل و ترنر (1979) نظریه هویت اجتماعی را مطرح کرده و بعد از آن، تحقیقات گسترده ای بر مفاهیم هویت فردی (Self Identity) و اجتماعی (Social Identity) انجام شد. آزمایش مشهور «زندان استنفورد» زیمباردو (1972) نیز، نقش هویت های اجتماعی را مورد توجه قرار داده است.
مفاهیمی از قبیل: خودپنداره، خودآگاهی، خودکارآمدی، عزت نفس، خود آرمانی و خود واقعی، مفاهیمی هستند که در این حوزه از موضوعات روانشناسی اجتماعی به آن ها پرداخته می شود.
سؤالات در این حوزه مطالعاتی عبارتند از: هویت چیست؟ مردم چگونه خود را می شناسند و درک می کنند؟ این تصورات از خود چگونه بر تعاملات اجتماعی ما تأثیر می گذارد؟ آیا هویت اجتماعی در تمام زمان ها و مکان ها، یکسان باقی می ماند؟ عوامل مؤثر در هویت اجتماعی افراد چیست؟
پرسش هایی از این قبیل ما را به این وا می دارند که در شناخت هر کدام از هویت های فردی و اجتماعی، بیشتر عمیق بشویم:
هویت اجتماعی چیست؟
هویت اجتماعی به مجموعه ویژگی هایی اطلاق می شود که به وسیله آن، فرد به طور قطعی توسط دیگران شناسایی می شود که به کدام گروه و اجتماع تعلق دارد. این ویژگی ها به عنوان نشانگرهایی عمل می کنند که مشخص می کنند آن شخص در چشم دیگران «چیست»؟
همه این ها به این معنی هستند که این ویژگی ها، فرد را در گروهی قرار می دهند که سایر افراد با ویژگی های مشابه نیز در آن قرار دارند. افراد معمولا از بیش از یک هویت اجتماعی برخوردار هستند؛ نمونه هایی از هویت های اجتماعی عبارت اند از: پدر بودن، دانشجو بودن، دختر بودن، وکیل بودن و بی شمار هویت های اجتماعی دیگر.
هویت فردی چیست؟
در حالی که هویتهای اجتماعی، افراد با ویژگیهای یکسان را در کنار هم قرار میدهند، هویت فردی ما را از دیگران به عنوان هویتی مجزا، متمایز می کند. هویت فردی، حس منحصر به فرد ما از خود و روابطمان با دنیای بیرون را تعریف می کند. از نظر فرهنگ لغت ها، هویت فردی، شناختی آگاهانه است از خودی که هویت منحصر به فرد دارد.
خشونت و پرخاشگری
شاخه ای از موضوعات روانشناسی اجتماعی، که روانشناسان در آن به تعریف خشونت و پرخاشگری (Violence and Aggression) پرداخته و انواع آن را با تیپ شناسی های متفاوت (توصیفی، انگیزشی و کوچک) تبیین می کنند؛ برای مثال انواع پرخاشگری در تیپ شناسی انگیزشی عبارت اند از: پرخاشگری خصمانه/ واکنشی و پرخاشگری وسیله ای/ پیشتازانه.
روانشناسان اجتماعی در این حوزه مطالعه می کنند که آیا غرایز زیستی، تاثیرات فرهنگی یا تاثیرات موقعیتی، پرخاشگری را توجیه می کنند یا خیر؟ همچنین تحقیقاتی در زمینه تلاش برای فهم عوامل شکل دهنده پرخاشگری انجام می شوند؛ این عوامل به صورت مختصر عبارت اند از:
- متغیرهای موقعیتی که ممکن است به پرخاشگری کمک کنند.
- انواع غیر فیزیکی پرخاشگری؛ مانند: فحش دادن یا خبرچینی.
- نحوه یادگیری پرخاشگری از طریق الگوسازی؛ مانند مشاهده رفتارهای پرخاشگرانه یا خشونت آمیز از بزرگسالان یا کودکان.
- نحوه تاثیرگذاری خشونت رسانه ها بر رفتار افراد در دنیای واقعی.
- نقش یادگیری اجتماعی در ایجاد رفتارها و اعمال پرخاشگرانه.
تحقیق در مورد «فراگیری خشونت با اسلحه»، نمونه ای از تلاش روانشناسان اجتماعی برای فهم متغیرهایی است که در شکلگیری یک مشکل دخیل هستند و استفاده ایشان از آن دانش برای دستیابی به راه حل های عملی جهت حل مشکل های اجتماعی.
روابط بین فردی
در روابط بین فردی (Interpersonal Relationships) از موضوعات روانشناسی اجتماعی، دو فرد به یکدیگر وابسته هستند؛ جایی که رفتار هر یک، بر دیگری و زندگی اش تأثیر می گذارد. این تعاملات (رفتارهای متقابل) دو فرد با یکدیگر، به هم مرتبط نیز هستند.
روابط افراد با یکدیگر می توانند صمیمی و نزدیک بوده (مانند: روابط والد ـ فرزندی، زناشویی، دوستی) و یا نه چندان صمیمی و نزدیک باشند (مثل: روابط همسایگی، معلم ـ دانش آموزی).
بیشتر تحقیقات در حوزه روابط بین فردی، متمرکز بر آن دسته از روابطی هستند که نزدیک و صمیمی بوده و از وابستگی متقابل بالایی برخوردار هستند. در کتابی تأثیرگذار، کلی ( Kelley) و همکارانش (1983) رابطه نزدیک را «رابطه ای قوی، مکرر و با وابستگی های متقابل و متنوع تعریف می کنند، که مدت زمان قابل توجهی نیز به طول می انجامد».
روابط اجتماعی و بین فردی، در شکل دادن رفتار، نگرش، افکار و احساسات، نقش به سزایی دارند. حوزه روابط بین فردی دارای تاریخچه قوی و پایه نظری پویایی در علوم اجتماعی است. برای تحقیقات و حتی نظریههای روانشناسی اجتماعی، این مفهوم مهم و حیاتی است که «افراد با یکدیگر تعامل داشته و این تعاملات به هم مرتبط هستند و بر یکدیگر تأثیر میگذارند».
علاوه بر این ها، موضوع روابط بین فردی، عرصه خوبی به جهت درک و تبیین بسیاری از فرآیندها و مفاهیم اجتماعی، مانند: توسعه خود، فرهنگ، شبکه های اجتماعی، تعهد و احساسات است؛ که برای رشته روانشناسی اجتماعی حیاتی و مهم محسوب می شوند.
نفوذ اجتماعی
این یکی از اولین زمینه های پژوهشی روانشناسی اجتماعی است که اکثر دانشجویان آن را می آموزند. کار همرنگی اجتماعی (Conformity) توسط سالامون اش (Solomon Asch) در سال 1951 در مورد طول خطوط را به خاطر دارید؟
علاوه بر موارد نامبرده از موضوعات روانشناسی اجتماعی، روانشناسان در این رشته به نقش نفوذ اجتماعی بر رفتار و تصمیم گیری نیز علاقه مند هستند. موضوعاتی مانند روانشناسی متقاعدسازی، فشار همسالان، همرنگی اجتماعی و اطاعت، تنها تعدادی از مواردی هستند که در این حوزه از روانشناسی اجتماعی مورد مطالعه قرار می گیرند.
یک نمونه از تحقیقات در این زمینه، مطالعه «اطاعتِ» میلگرم (Stanley Milgram) بود که در دهه 1960 انجام شد. در نتیجه این آزمایش مشاهده شد که شرکتکنندگان مایل بودند شوکهای الکتریکی خطرناک و دردناکی را به شخص دیگری انتقال دهند؛ شوک هایی که در واقع صحنه سازی شده و به صورت واقعی به فرد شوک گیرنده وارد نمی شدند.
این تحقیقات می توانند نشاندهنده این باشند که بسیاری از مردم مایلند تا از قدرت اطاعت کنند. مطالعات صورت گرفته، قدرت نفوذ اجتماعی را هویدا کرده و راه هایی را برای کمک به مردم در جهت مقاومت در برابر نفوذ اجتماعی، کشف کرده اند.
گروه
گروه یکی از بزرگترین حوزه های تحقیقاتی و موضوعات روانشناسی اجتماعی است. گروه ها تمایل دارند متفاوت از افراد عمل کنند؛ افراد بسته به گروهی که در آن قرار دارند، متفاوت از دیگران و موافق با گروهشان عمل می کنند. رفتار گروهی به عنوان کنش ها، احساسات یا افکار جمعی از افراد تعریف می شود؛ در واقع گروه شامل دو یا چند نفر میشود که در هویت، هدف و باور با یکدیگر اشتراک دارند.
در مورد ویژگی های تعیین کننده یک گروه، هیچ اجماعی در بین روانشناسان اجتماعی وجود ندارد. با این حال، تقریباً همه تعاریف تأکید می کنند که یک گروه صرفاً مساوی با مجموع افراد نیست! این نکته شاید به این معنی است که قرارگیری افراد کنار یکدیگر، کیفیتی را به وجود می آورد که همچون ارزش افزوده ای است بر صرف مجموع افراد.
گروه ها پیوندهایی حیاتی بین فرد و جامعه ایجاد می کنند. از یک سو، گروه ها نیازهای اساسی فردی را برآورده می سازند: از طریق گروهها، کودک بزرگ میشود، فرد سرپناه داشته و محافظت می شود، اطلاعات مهمی در مورد خود به دست میآورد و تمایل ذاتی افراد به داشتن تماس انسانی و پیوند با دیگران برآورده می شود.
در همین حال از سوی دیگر، گروهها با آموزش ارزشها و هنجارهای اجتماعی، با اعمال فشار بر افراد برای انطباق، و با ارائه ابزارهایی برای حل مشکلات، از سازمانها و جامعه بزرگ تر حمایت می کنند.
مباحث تحقیقاتی روانشناسی اجتماعی در مورد گروه ها عبارت اند از: پویایی گروه، رهبری، تفکر گروهی و تصمیم گیری، درگیری های درون گروهی و بین گروهی، مشارکت و نفوذ گروه. هویت و پیش داوری نیز آن موضوعات روانشناسی اجتماعی هستند که می توانند ذیل مطالعه گروه ها، بررسی شوند.
پیشداوری
چگونه و چرا از پیشداوری ها استفاده می شود؟ چه عواملی در شکل گیری پیشداوری و تبعیض نقش دارند؟ مزایا و هزینه های پیش داوری چیست؟ چگونه می توان پیشداوری را سنجید؟ این ها همه سوالاتی هستند که در موضوع پیشداوری از موضوعات روانشناسی اجتماعی، تلاش می شود تا به آن پاسخ داده شود.
پیشداوری (Prejudice) به عنوان نگرشی نسبت به افراد، بر اساس عضویت آنها در یک گروه (به عنوان مثال: گروه نژادی، جنسیت، ملیت، حتی دانشگاهی که در آن شرکت می کنند)، تعریف می شود. در پدیده پیشداوری، به علت عدم وجود انعطاف پذیری، پاسخ افراد به دیگری، بر اساس رفتارها یا ویژگی های آن دیگری تنظیم نمی شود؛ بلکه پاسخ های فرد بر اساس اینکه آن دیگری در چه گروهی عضویت دارد تنظیم می شود!
پیشداوری شامل سه جزء کلیدی است: پاسخ «هیجانی» به اعضای یک گروه؛ «باورهایی» در مورد توانایی ها، رفتارها و ویژگی های اعضای یک گروه؛ و «رفتارهای» معطوف به اعضای یک گروه. به عنوان مثال، تصور کنید که شما نسبت به مردم کشور الف پیشداوری دارید.
شما ممکن است هنگام تعامل با مردم الف، هیجان های های عصبانیت، اضطراب یا انزجار را تجربه کنید؛ ممکن است این باور را داشته باشید که مردم کشور الف، تنبل، احمق یا غیرقابل اعتماد هستند؛ همچنین ممکن است سعی کنید افراد کشور الف را از بازدید از کشورتان منع کنید!
البته ممکن است فردی نسبت به یک گروه پیشداوری داشته باشد اما هر سه موارد گفته شده را به جا نیاورد؛ یعنی افکار و هیجانات پیشداورانه داشته باشد، اما هرگز بر اساس پیشداوری اش رفتار نکند.
روانشناسان اجتماعی راه های بالقوه ای را برای کاهش پیشداوری کشف کرده اند؛ برای مثال: ایجاد دوستی با افراد گروه اجتماعی دیگر، به شدت با نگرش مثبت نسبت به آن گروه، همبستگی داشته و مرتبط است. همچنین، واداشتن مردم به اینکه دیدگاههای خود درباره «خودی» و «غیرخودی» را به «ما» تغییر دهند، میتواند تعصب را کاهش دهد.
هدف نهایی روانشناسان اجتماعی که پیشداوری را مطالعه می کنند، یافتن راه هایی است برای ارتقای هماهنگی بین گروهی و همچنین تشویق افراد به رفتار با دیگران بر اساس ویژگی های فردی آن ها، نه عضویت شان در یک گروه. اگرچه در این راستا پیشرفت هایی حاصل شده است، اما هنوز چیزهای زیادی هستند که باید در مورد از بین بردن پیشداوری، بهشان پی برد.
در اینجا، بیشتر در مورد پدیده پیشداوری مطالعه کنید.
ژورنال های معروف روانشناسی اجتماعی
بعد از معرفی مختصر موضوعات روانشناسی اجتماعی به زبان پارسی، حال نوبت آن است که شما عزیزان علاقه مند به این رشته، با مجله های علمی و معروف در روانشناسی اجتماعی نیز آشنا شوید:
- Personality and Social Psychology Review
- Journal of Personality and Social Psychology
- European Review of Social Psychology
- Social Psychological and Personality Science
- Personality and Social Psychology Bulletin
- British Journal of Social Psychology
- Journal of Experimental Social Psychology
- European journal of social psychology
کلام آخر: ورق های رنگی و پر داستان انسان اجتماعی
علاوه بر پژوهشگر و دانشجو، شما می توانید یک فرد با هر رشته و پیشه ای باشید و روانشناسی اجتماعی را مطالعه کنید و همواره با «اجتماع» به عنوان عنصری اساسی در روان انسان آشنا شوید. جامعه امروز ما بیش از پیش نیاز دارد که آدم ها با هر شغلی، انسان، این حیوان اجتماعی را ورق زده و بیشتر مطالعه کنند.