روانشناسی محیطی چیست؟ یکی از زیرشاخه‌های روانشناسی است که مانند اکثر زیرشاخه‌های دیگر آن، ناشناخته مانده است. در کشورهای پیشرفته، فرایند طراحی و تولید یک پل عابر پیاده فقط به مهندس عمران و معمار و سرمایه‌گذار نیاز ندارد؛ حضور فردی که اطلاعاتی در حیطه‌های فرم (Form)، فضا، روانشناسی و جامعه‌شناسی داشته باشد، امری ضروری برای پیش‌بردن یک پروژه عمرانی است. روانشناسان محیطی در این زمان به کمک مهندسان و طراحان می‌شتابند و ایشان را در طراحی موثر یک سازه یاری می‌کنند. در این نوشتار برای پاسخ به سوال روانشناسی محیطی چیست، با مانگ همراه باشید.
بخش های نوشتار
روانشناسی محیطی چیست؟
روانشناسی محیطی، تعامل بین افراد و محیط‌های ساخته‌شده به دست انسان و همچنین محیط‌های طبیعی را مطالعه می‌کند. روانشناسی محیطی همچنین تأثیر محیط بر انسان و انسان بر محیط را بررسی می‌کنید. محیط می‌تواند بر تجربیات، ادراک و خٌلق انسان تاثیر داشته باشد. علاوه بر آن انسان نیز می تواند با رفتارش در محیط تغییراتی ایجاد کند. برای مثال رفتارهای حمایتی از محیط زیست می‌تواند تغییرات مثبتی در محیط ایجاد کنند.
تاریخچه روانشناسی محیطی چیست؟
روانشناسی محیطی (Environmental psychology) از اواخر دهه 1960 به عنوان یکی از زیرشاخه‌های روانشناسی به رسمیت شناخته شد؛ با این وجود، روانشناسی محیطی یک رشته نسبتا جدید در قلمروی پهناور روانشناسی به حساب می‌آید. هِلپچ (Hellpach) یکی از اولین محققانی بود که اصطلاح روانشناسی محیطی را در نیمه اول قرن بیستم معرفی کرد. او تأثیر محرک‌های محیطی مختلف، مانند: رنگ و فرم، خورشید و ماه، و محیط های غیرقابل سکونت (extreme environments) را بر فعالیت‌های انسانی مورد مطالعه قرار داد. او در آثار بعدی خود نیز پدیده‌های شهری، مانند شلوغی و تحریک بیش‌ازحد را مورد مطالعه قرار داد.
اشاره به نام برانسویک (Brunswik) و لوین (Lewin)، پدران علم روانشناسی محیطی، در شرح تاریخچه این رشته خالی از لطف نیست. این دو محقق در زمینه روانشناسی محیطی، کار تجربی ارائه ندادند و در دسته روانشناسان محیطی قرار نمی گیرند؛ بااین‌حال، ایده‌های آن‌ها، مانند تعامل بین محیط فیزیکی و فرایندهای روانی و نیز مطالعۀ رفتارهای انسانی در محیط‌های واقعی به جای محیط‌های مصنوعی، در شکل‌گیری این علم تأثیرگذار بوده است.
موضوعات روانشناسی محیطی چیست؟
در ادامه به بررسی مفاهیمی که در روانشناسی محیطی استفاده می شوند، می‌پردازیم.
ادراک ریسک
تغییرات و آلودگی‌های محیطی و همچنین بسیاری از فعالیت‌ها و تکنولوژی‌های انسانی، می‌توانند هم به محیط و هم به انسان آسیب وارد کنند. درک این آسیب‌ها و خطرات، یکی از موضوعات اساسی روانشناسی محیطی است. ادراک ریسک (خطر) می‌تواند تبیین‌کنندۀ اقدامات بعدی باشد؛ برای مثال درصورتی که فرد درک درستی از خطرات افزایش گرمای جهانی داشته باشد، می‌تواند فعالیت‌های آیندۀ خود را جهت کاهش این خطر سازماندهی کند.
ارزش‌ها (Values)، ابعاد اخلاقی و احساسات افراد بر ادراک ریسک موثرند. ادراک ریسک(Risk Perception) به قضاوت ذهنی افراد در مورد یک خطر اشاره دارد. این خطر ممکن است به برخی موقعیت‌ها، رویدادها، فعالیت‌ها یا تکنولوژی‌ها مرتبط باشد.
تغییرات اقلیمی
در این بخش از موضوعات روانشناسی محیطی چیست، تغییرات اقلیمی ایجاد شده توسط انسان (Anthropogenic Climate Change) تاثیر مخربی بر اکوسیستم، حیوانات و انسان دارد. برای درک و تشخیص این مشکل ابتدا باید با فرایندهای روانشناختی آشنا باشید. برای مثال ابهام اسنادی (Attributional Ambiguity): زمانی که علت یک معلول نامشخص است را در نظر بگیرید، تصور کنید که در یک برنامه تلویزیونی، تغییرات اقلیمی به روال معمول چرخه طبیعت و افزایش مهاجرت حیوانات نسبت داده می شود؛ در‌این‌صورت نه تنها علت برای فرد مشخص نمی‌شود، بلکه خود را مسئول این اتفاق نیز نمی‌داند!
فاصلۀ روانی (Psychological Distance) نیز یکی از عواملی است که می‌تواند بی‌توجهی انسان را در برابر تغییرات مخرب اقلیمی توضیح دهد. فاصلۀ روانی به فاصلۀ درک‌شده بین خود و یک رویداد گفته می‌شود. دلیل این فاصله ممکن است تفاوت زمانی یا تفاوت‌های جغرافیایی باشد. برای مثال، فرض کنید یک فرد در حالت الف، اخباری در رابطه با کمبود آب در شهرهای استرالیا مشاهده می‌کند. در حالت ب، فرد اخباری مربوط به کمبود آب در قم مشاهده می‌کند. در حالت ب، فرد خطر بیشتری را درک می‌کند و به تبع آن امکان انجام اقدامات مناسب بالاتر می‌رود. حال اگر گزارش‌ها تغییرات اقلیمی را برای صد سال بعد پیش‌بینی کنند، امکان اینکه افراد احساس خطر کنند کم‌تر است.
با توجه به اینکه پاراگراف قبلی به سوگیری خوش‌بینی (Optimism Bias)تمایل دارد، درباره تاثیر این سوگیری بر ادراک فرد از تغییرات اقلیمی بیشتر صحبت می‌کنم: سوگیری خوش‌بینی که در روانشناسی اجتماعی مطرح می‌شود، اشاره به تمایل افراد برای تصور آینده‌ای روشن برای خود یا گروه خود دارد. حتی اگر دلایل کافی برای تضمین آیندۀ روشن وجود نداشته باشد، باز هم افراد تصور می‌کنند آیندۀ بهتری نسبت به دیگران در پیش دارند. برای مثال، مردم شهر تهران ممکن است تصور کنند در‌صورتی‌که تمام کشور با بحران کم‌آبی روبه‌رو شوند، تهران دچار مشکل بی‌آبی نمی‌شود.
استرس‌های محیطی
در بخش دیگری از پرسش موضوعات روانشناسی محیطی چیست، روبه‌روشدن با انواع عوامل استرس‌زای محیطی می‌تواند اثرات مخربی بر افراد داشته باشد. سپری‌کردن مسیر رفت‌وآمد در ترافیک سنگین شهر تهران و کیفیت پایین آسفالت‌کشی جاده‌ها و خیابان‌ها، ساختمان‌سازی‌های بدون پشتوانۀ علمی و نیز عوامل بسیار زیاد و استرس‌زای دیگر، به یک شهروند استرس و تنش زیادی وارد می‌کند.
قرار‌گرفتن در معرض این عوامل استرس‌زای محیطی به شکل پی‌در‌پی، نه‌تنها وضعیت جسمی فرد را آشفته می‌سازد، بلکه از نظر روانی نیز به فرد فشار وارد می‌کند. برای مثال، مواجهه با عوامل استرس‌زای محیطی، شاخصه‌های فیزیولوژیکی استرس مانند: آدرنالین، کورتیزول و فشار خون را افزایش می‌دهد؛ این مواجهه همچنین شاخصه‌های روانی استرس مانند: خلق منفی و آزردگی را نیز افزایش می‌دهد. مثال دیگر آنکه، افرادی که در شرایط پرسروصدا فعالیت می‌کنند، انگیزۀ کمتری نسبت به کسانی که در محیط آرام‌تری زندگی می‌کنند دارند.
زیبایی مناظر
در بخش بعدی موضوعات روانشناسی محیطی چیست، بعضی افراد اعتقاد دارند که زیبایی در چشم مخاطب قرار دارد. این به آن معناست که زیبایی یک محیط صرفا به درک ما از محیط بستگی دارد. فلاسفه به این نوع دیدگاه، دیدگاه سابجکتیو (Subjective) می‌گویند؛ دیدگاه آبجکتیو (Objective) اما برخلاف رویکرد سابجکتیو، زیبایی را ویژگی ذاتی یک منظره، محیط یا شئ می‌داند.
با توجه به این دو دیدگاه، می‌توان گفت مدلهای بسیاری برای تبیین کیفیت یک محیط به وجود آمده است. روانشناسی تکاملی و روانشناسی اجتماعی نیز در این مسیر دست به دست روانشناسی محیطی دادند که ترجیحات (Preferences) افراد از محیط را درک کنند. ممکن است این سوال برای شما ایجاد شود که روانشناسی تکاملی چگونه می‌تواند ترجیحات انسان را تبیین کند؟
روانشناسی تکاملی مطرح می‌کند که بقا در آنچه ما در محیط آن را می‌پسندیم، موثر است! فرضیه ساوانا (The Savannah Hypothesis) یکی از مواردیست که می‌تواند دراینرابطه تبیین کننده باشد. بر اساس این فرضیه، انسان‌ها جنگل‌هایی را که قبلاً زیستگاه طبیعیشان بوده، میلیون‌ها سال پیش ترک کردند و با راه رفتن به صورت ایستاده، با زیستگاه جدید خود سازگار شدند.
فرم و روانشناسی محیطی
اشکال فیزیکی محیط پیرامونی انسان در موضوع روانشناسی محیطی چیست، تأثیر بسزایی در حواس و یادگیری او دارند. به همین دلیل می‌توان از راه فرم معین، اطلاعات و مفاهیم معینی را بازگو کرد. فرمی که برای یک فضا استفاده می‌شود، باید با کاربرد و محتوای آن مکان، همخوانی داشته باشد. وقتی فرم با کیفیت فضا متناسب باشد، در شخص احساس اطمینان به وجود می‌آید.
فرم‌های نرم و قوس‌دار، نرمی و آرامش را القا می‌کنند و می‌توان در محیط‌های آموزشی کودکان از آن‌ها استفاده کرد. فرم‌های بی‌قاعده، مخاطب را به خیال‌پردازی و خلاقیت سوق می دهند. در محیط‌های استارتاپی اکثرا از این نوع فرم ها استفاده می‌شود.
چراغ سبز برای روانشناسی محیطی
در پایان اگر بخواهم پاسخی شفاف به سوال ابتدای نوشتار که روانشناسی محیطی چیست بدهم، باید بگویم که روانشناسی محیطی، رابطه دو سویه انسان و محیط را مطالعه می‌کند. داشتن رابطۀ مناسب با محیط پیرامون، تأثیر مثبتی بر سلامت روان افراد خواهد داشت. بنابراین ساخت سازه‌ای با نظارت روانشناسی محیطی، می‌تواند قدم مؤثری باشد به سمت بهداشت روان هرچه کاملتر افراد جامعه.
